Litteratur

Jan H. Landro

jan.h.landro@gmail.com

Den norsk-argentinsk kunstnarduoen Alt Går Bra, ekteparet Agnes Nedregård og Branko Boero Imwinkelried – med base i Paris og Bergen, la merke til at desse bileta dukka opp på alle loppemarknader. Difor byrja dei grave i historia, som kan førast attende til den vesle bygda Stranda i dåverande Lindås kommune. Der tok nokre fiskarbønder til å produsere bilete som attåtnæring under krigen, og verksemda heldt på til utpå 1960-talet. Kor mange dei var, er uråd å seie i dag, men talet kan maksimalt ha vore tjue, meiner Nedregård.

Etter å ha undersøkt dei få kjeldene som finst, funne fram til fleire hundre bilete og intervjua etterkommarar etter Stranda-målarane, har kunstnarkollektivet knytt til seg norske og franske fagfolk som saman har bidrege til boka Strandamalerne, som nyss kom ut.

– Å få innsikt i produksjonen til Stranda-målarane har vore svært gjevande for oss. Heile dette fenomenet og desse menneska er så rike på livsappetitt og haldninga deira så inspirerande. Samstundes er det mykje i denne historia som får oss til å tenkje over korleis kunstverda er organisert i dag, kva for maktstrukturar som rår der, kva kunst betyr i samfunnet og i folks kvardag, og kva som kan stå i vegen for at kunsten skal få sin plass i kvardagen vår, seier Nedregård.

Stranda-måleri signert J. Hølleland.

Foto: Alt Går Bra

Ikkje kunst

På spørsmål om det er problematisk for han som fagmann å nytte ordet «kunst» om desse bileta, bergar ein av bidragsytarane til boka, kurator Frode Sandvik ved Kode Kunstmuseer og komponisthjem i Bergen, seg unna ved å syne til at Stranda-målarane sjølve ikkje kalla bileta sine for kunst. I staden nyttar han ord som «bilete» og «måleri».

– Desse bileta er interessante fordi kunst er så vanskeleg å definere. Når ein har noko alle, også opphavspersonane, meiner ikkje er kunst, ser ein kanskje betre konturane av det som er kunst. Det er der eg som fagmann finn dette materialet interessant, ikkje ut frå ei kvalitetsvurdering.

Stranda-målarane masseproduserte landskapsmåleri måla på papplater (stundom på lerret) og innramma av taklister. Motivet er ofte ei draumeverd, den rolege plassen med ei hytte inst i ein fjord, sjøen er stille og himmelen alltid fri for uvêrsskyer. Dei fann ein formel som funka, og som folk ville ha, seier Sandvik.

Dei hurtigproduserte måleria har ikkje titlar, svært få av dei er daterte, men dei fleste er signerte. Av boka går det fram at Stranda-målarane effektiviserte produksjonen ved å lage «måleri-karusellar» for å kunne måle fleire bilete i slengen. Slik kunne dei arbeide med opptil åtte papplater om gongen i ei form for serieproduksjon av det same motivet.

Først stod målarane sjølve for salet – etter kvart med hjelp av sambygdingar som reiste kring på dørene til folk i distriktet. Omreisande emissærar på visitt i bygda bidrog òg. Gradvis skaffa dei seg salsagentar i ulike delar av landet. År for år fekk stover over heile landet eit Stranda-måleri over sofaen. Alt dette går heilt imot det eksklusive kunstkretsløpet som det profesjonelle kunstlivet set så høgt, peiker Sandvik på.

Opprør?

Flest bilete blei selde på Vestlandet og i Nord-Noreg, men mange bilete fann òg kjøparar i Oslo-området og på Austlandet elles. Dette opplevde det etablerte kunstnarmiljøet som spesielt provoserande, for dei som budde i og kring hovudstaden, skulle vel ha ei betre kunstnarleg oppseding enn som så?

Korkje Nedregård eller Sandvik trur det ligg noka form for opprør i det Stranda-målarane gjorde. Dei såg det som ein næringsveg og tenkte nok ikkje på det som ei utfordring. Dei var heilt opne om verksemda si og signerte bileta. Men det blei jo likevel ei utfordring for det etablerte kunstmiljøet då desse bileta blei så populære og selde så godt.

– Heilt talentlause kan dei ikkje ha vore. Trass i alt var dei i stand til å lage noko som dei fleste av oss ikkje kunne ha gjort dei etter. Og i eit så lite miljø?

– Det interessante for oss er at dette skjedde i den modernistiske epoken, som var svært oppteken av etablerte hierarki og ikkje kunne tillate at nokon som ikkje høyrde til dette sjiktet eller hadde den rette bakgrunnen, skulle få utfalde talentet sitt. Men Stranda-målarane synte både talent, mykje vilje og observasjonsevne. Kanskje hadde somme av dei kunna utvikle seg vidare om føresetnadene hadde lege til rette for det, seier Nedregård.

– Vil du, Sandvik, kalle desse målarane for reinspikka amatørar?

– I og med at dei ikkje har kunstutdanning, er dei amatørar. Men dei etablerer nokre metodar og dannar ein slags skole, finn nokre teknikkar som fungerer, og som dei lærer seg. Dei får ein slags kunnskap innafor nett den typen biletproduksjon.

– Korleis kan desse målarane ha produsert fleire hundre tusen bilete?

– Dei var svært produktive, og «karusellen» gjorde at dei kunne arbeide med fleire bilete samstundes. Somme jobba så lenge og så hardt at dei måtte hengje opp ein gummistrikk i taket for at dei skulle orke å halde armen i rett posisjon heile dagen. Dei tok oppgåva som ein seriøs jobb, forklarar Nedregård.

Så kom Dagbladet

At så mange ville ha desse enkle bileta på stoveveggene sine, tilskriv både Sandvik og Nedregård tida, men òg at nasjonalromantiske landskap alt hadde eit solid feste i folk. I Noreg var det gjenreising etter fem år med krig og okkupasjon; idyll og nostalgi var meir etterspurde enn «uforståeleg» modernisme, og mange ville ha noko ikkje altfor kostbart til å lyse opp i heimen.

Kanskje var det også uttrykk for ein trong til å stadfeste ein identitet, om det så var med bilete det etablerte kunstlivet avviste, som eit uttrykk for sjølvstende. Dette var den visuelle utgåva av «Mellom bakkar og berg», meiner Nedregård.

Sandvik kommenterer også at Stranda-målarane ofte vel landskap som er lette å måle, då heller nordnorske enn vestlandske fjell, for dei er enklare å plassere kjapt på lerretet.

På spørsmål om kva dette storsalet fortel om kunstsynet i norske heimar dei første tiåra etter krigen, svarar Sandvik at det var der striden stod. Kunstnarane frykta at «hurtigmåleriet» ville svekkje den allmenne kunstforståinga i befolkninga. Masseprodusert kunst fanst også før Stranda-måleria, mellom anna i den såkalla rammeforretningskunsten, og historia om kunstnarorganisasjonane sin kamp mot slikt er lang. Det var produksjonsmåten det blei reagert på, for også dei profesjonelle kunstnarane måla landskap, ikkje berre abstrakte motiv. Å sjå at ein berre ved å snurre rundt på ein karusell kunne produsere sju–åtte bilete om gongen, var eit trugsmål mot anerkjenninga av den profesjonelle kunsten. Det var ikkje berre tale om rein elitisme, men også trong til å verne om faget.

Foto: Alt Går Bra

«Desse menneska er så rike på livsappetitt og haldninga deira så inspirerande.»

Agnes Nedregård, kunstnar og forfattar

Då Dagbladet i 1956 sende ut kriminaljournalisten Michael Grundt Spang for å skildre dei nordhordlandske «maskinmålarane», var oppgåva openbert å slakte. Og han sparte ikkje på krutet. Agnes Nedregård er uviss på kor øydeleggjande denne reportasjen var; kanskje råka han ikkje Stranda-målarane direkte, men bidrog meir til å stø opp under eit kunstsyn som gradvis kom til å gjere seg meir gjeldande i samfunnet.

Kunstfilosof

– Ironien i dette oppstyret var jo at Bildende Kunstneres Forbund melde Stranda-målarane til politiet for ikkje å ha betalt kunstavgift – for bilete dei meinte ikkje var kunst!

– Det blei eit paradoks og ei stadfesting av at dette var kunst, nett det Dagbladet og desse kunstnarane hevda at det ikkje var. Slik står det fram som ein kollisjon mellom økonomisk og kunstnarleg verdi. Når kunsten møter det juridiske systemet, kan det skje mykje rart, seier Nedregård.

– I den grad vi kan tale om opprør i denne historia, må det vere reaksjonen til somme av desse målarane då måleria deira blei politisak. Dei protesterte på at måleria deira blei klassifiserte som kunst. Men mest har eg inntrykk av at dei blei vonbrotne over kritikken, legg Sandvik til.

– Har desse bileta nokon som helst marknadsverdi i dag?

– Svaret er vel at dei finst i kvar einaste Fretex-butikk. Men dei naive Stranda-måleria kan vere ein døropnar for kunstfilosofiske spørsmål om korleis vi ser på kunst, korleis vi verdset kunst i samfunnet. Det er etter mitt syn det mest fascinerande med Stranda-måleri-prosjektet til Alt Går Bra, konkluderer Sandvik.