Litteratur

Jan H Landro

jan.h.landro@gmail.com

Med boka Kjartan Slettemark. Kunsten å bli sett har Anders Gjesvik gitt kunstnaren som i fleire år var Noregs mest utskjelte, eit portrett som hentar fram mange aspekt av ein høgst original kunstnarskap og eit merkeleg kunstnarliv. Det kosta tid og kamp å vinne forståing og gjennomslag, aller mest i heimbygda Naustdal. Der var motstanden hard og langvarig, men den endelege sigeren desto søtare.

– Trur du at kunsten, og måten han skapte han på, var det einaste alternativet Kjartan Slettemark hadde?

– Eg sit med ei oppleving av at han ikkje hadde noko val, at kunsten var den einaste vegen han såg. Svært fomlete i ungdommen, men så tek dette til å utkrystallisere seg som vegen han kunne gå. Eg trur ikkje det hadde med medviten berekning å gjere, snarare sprang det ut av eit litt intuitivt behov.

– Drivkrafta i livet hans var å bli sett, i betydninga å bli elska.

Som ung drøymde Anders Gjesvik (1960) om å bli biletkunstnar, men innsåg tidleg at talentet ikkje strekte til. Så blei det journalistikk i staden, og som reporter for Dagens Næringsliv intervjua han Slettemark første gong i 1995. Der blei journalisten fasinert av eit portrett av kong Harald, i form av ei klorflaske snudd på hovudet. Ti år seinare laga han eit større portrettintervju med kunstnaren og var saman med han i atelieret hans i Stockholm ein heil dag. Nokre år etter det tok Gjesvik mastergraden i journalistikk, og i dag er han førstelektor ved journalistutdanninga i OsloMet.

– Lenge har tanken murra i bakhovudet mitt at denne kunstnaren fortente ein biografi.

Anders Gjesvik.

Foto: Henrik Sørlie / Cappelen Damm

– Guten som vaks opp på ein litt isolert sunnfjordsgard i 1930-åra, må tidleg ha kjent seg som avvikande?

– Han har fortalt at då han var ung, rekna han seg som homofil. Men det byrja med at han frå tidleg alder fekk ei kjensle av at foreldra – faren især – hadde store forventningar til han. Kjartan opplevde at far hans meinte familien deira var litt betre enn andre, og det tolka guten som ei diffus forventning til at han sjølv skulle bli noko stort.

Identitet

– Tidleg gav Slettemark uttrykk for ei leiting etter identitet som følgde han heile livet. Men det var aldri tale om ein eviggyldig identitet, snarare fleire og skiftande. Blei dette identitetsjaget det viktigaste i livet hans?

– Du kan seie at identiteten hans blei ei konstant jakt på identitet. Det utvikla seg gradvis frå noko som kan kjennast som desperasjon, til rein leikeglede då han tok til å merke ei viss tilhøyrsle, som gav han tryggleik. Han levde etter devisa at skal ein finne seg sjølv, må ein først skape seg sjølv. For han var dette ein konstant prosess. Han hadde eit svært moderne identitetssyn, der det ikkje gjaldt å finne eit eigentleg sjølv som ein fast kjerne, men å innsjå at identiteten kunne skifte med tid og høve fordi vi ikkje er heilstøypte menneske.

– Trur du han mot slutten av livet såg det slik at identiteten hans hadde vore kunst heile tida?

– Ja. Meir og meir forsvann skiljet mellom kunsten og kunstnaren. Dei blei gradvis meir eitt, han såg seg sjølv som kunst.

– Tidleg tok Slettemark til å lage kunst av søppel, skrot og gjenstandar han fann eller stal?

– Veldig mykje av det kom av at han mangla pengar. Ei tube kadmiumraudt til 300 kroner hadde han ikkje råd til, men ein raud colaboks fekk han lett tak i. Kunsten sin legitimerte han ved å seie at han heva seg over marmor og gull, men eigentleg hadde han ikkje noko val. Han måtte nytte skrot og søppel, som var gratis. Kunstnaren hevda gjerna at tinga såg han, ikkje omvendt, det var ein føresetnad for at dei skulle kunne leike saman.

For mange godt vaksne nordmenn er Kjartan Slettemark truleg berre mannen med Vietnam-biletet. Biletet med tittelen «Av rapport fra Vietnam: ‘Barn overskylles av brennende napalm’» hang på ettersommaren 1965 i ein monter utanfor Stortinget. Kunsten blei sett som ein provokasjon utan sidestykke, blei fleire gonger utsett for sabotasje og gjorde Slettemark til Noregs mest hata mann, meiner Anders Gjesvik.

– Kva gjorde desse reaksjonane med kunstnaren?

– Fleire ting, trur eg. Det var ei formande hending, og det aller viktigaste var vel at han innsåg kunstens kraft. Her hadde han skapt eit bilete utan særleg tanke på korleis det skulle bli, så vekkjer det så kraftig aggresjon og opphissing. Samstundes var nok dette ei svært skremmande oppleving, noko han slett ikkje var budd på.

– Eg trur opplevinga verka sterkt til at han flytte til Sverige og søkte svensk statsborgarskap. Han innsåg at Noreg var ikkje eit land han kunne utvikle seg i, det blei tydeleg kor konservativt kunstsynet var her. I Sverige var alt langt meir ope og liberalt, meir moderne og mindre tilbakeskodande. Slettemark måtte til Sverige for å bli frigjord som kunstnar. Først måtte han ut av det nokså monokulturelle Naustdal for å byrje frigjeringa si, men så var ikkje Oslo nok heller.

Plast

– Kva for politisk betydning fekk Vietnam-biletet?

– Eg trur det akselererte debatten i Noreg og bidrog til at motstanden mot USAs krigføring i Vietnam vakna noko tidlegare enn han elles ville gjort. Biletet fekk enormt mykje debatt og merksemd.

– Etter kvart blei plasten sentral i den skapande utviklinga hans. Kor viktig blei dette mediet?

– Svært viktig. Plast er eit billeg materiale, det er plastisk, raskt og veldig formbart på ulike vis. Så hadde han ingen lang tradisjon og var såleis mykje friare å jobbe innafor. Til gjengjeld var det mange som avviste at den simple plasten hadde noko med kunst å gjere. Plasten blei hans materiale, det var eit heldig møte, dei fann kvarandre og fekk eit langvarig forhold. Han elska plasten.

– Du skriv at han hata planlegging. Kor konsekvent umedviten var Slettemark i kunsten sin?

– Han jobba svært intuitivt, samstundes dyrka han det biletet av seg sjølv – at han ikkje følgde med på noko. Men han hadde ei evne til å suge til seg mykje av det som skjedde på den internasjonale kunstscenen, og han kunne nok meir kunsthistorie enn han koketterte med. Om han jobba intuitivt, var han også ein mann som svært medvite bygde sitt eige image. Journalistane likte han; dei trykte somme tider tekstar som var berre vrøvl, for dei elska når han sa ville ting.

– Som kunstnar var han uvanleg open for nye tendensar i tida. Korleis fekk dei farge kunsten hans?

– Han klarte å suge dei inn, og så filtrerte han dei gjennom seg. Han fekk med seg svært mange impulsar, men det var viktig for han at dette kom ut på hans måte. Å bli ein copy cat var noko han heile tida var på vakt mot. Han var redd for å sverte originaliteten og kreativiteten sin ved å la tankar og idear frå andre få for stor plass i kunsten hans.

Den såkalla popkunsten «fann» Slettemark på eit tidleg tidspunkt. Dette var også noko som passa han, meiner biografen. Mest kjent er korleis han, inspirert av Andy Warhol, gjenskapte seg sjølv som Marilyn Monroe. På eitt vis var popkunsten også ein freistnad på å stige ned frå kunstens opphøgde posisjon og folkeleggjere han. Det gav også kunstnaren stort rom til å jobbe med billeg materiale, seier Gjesvik.

– Slettemark ville vere verket, skriv du. Kva ligg i det?

– Det heilt sentrale i identitetsjakta hans var kunsten. Etter som han lykkast meir og meir, og blei meir anerkjent, smelta han og verket saman. Då blir kunstnaren kunst.

Einsam, kvilelaus og ulykkeleg er karakteristikkar biografen nyttar om objektet sitt. Slik var Slettemark lenge. Men då dei to svenske søstrene Karin og Marie Grönlund dukka opp hos femtiåringen i 1982 – og blei der, Karin som kjærast og assistent, Marie som assistent – endra det livet hans radikalt. I 26 år, heilt til han døydde, heldt dette trekløveret saman.

Baader-Meinhof-flørt

– Han var ekstremt sjølvoppteken, det var mange personar som ikkje tolte han. Men Karin heldt ut, det trur eg gjorde mykje med han. Ho godtok nykkene og dei mange særdraga hans, og var sterk nok til å ikkje miste seg sjølv.

– At han var så sjølvoppteken, var det ein føresetnad for kunstskapinga hans?

– Eg trur det. Ein må vere utruleg sjølvoppteken og sta og tru på seg sjølv for å halde ut når resten av verda synest ein er ein heilt ubetydeleg kunstnar. Å halde på i tiår og hevde at ein er ei gåve til eit publikum som knapt vil vite av ein, krev eit ganske kraftig sjølvbilete.

– I møte med denne årelange avvisinga må dette sjølvbiletet ha fått mange skot for baugen?

– Absolutt. Til slutt byrja motstanden å tære på han. Det er ikkje ukjent at menneske som møter ekstremt mykje motstand, kan ty til vald. På eit tidspunkt flørta han litt med tankegodset til Baader-Meinhof-gruppa. Men han var jo ein bondeson frå Naustdal, så det må ha funnest noko stødig i han som motverka slike tendensar. Det gjekk ikkje lenger enn til tankar om å øydeleggje kunsten på Moderna Museet i Stockholm og sprengje rikfolks varehus på Norrmalm. Som antiautoritær må han jo djupast inne ha vore sterkt antivaldeleg.

– I mange år var Slettemark også ein simpel tjuv; han stal mat frå butikkane?

– Og materialar frå byggjeplassar. For han var det heilt legitimt, han såg seg sjølv som den fattige helten som måtte kunne stele, for han gav jo folket så mykje tilbake gjennom kunsten sin! Då han blei vaksen og anerkjent, tykte han det blei litt pinleg.

– Slettemark stod aldri for noko heilskapleg politisk syn. Det næraste han kom, var anarkismen med haldninga om at han som svelt, må kunne stele brød. Det viktigaste i hans «anarkisme» var det antiautoritære. Han likte ikkje m-l-rørsla, som prøvde å flørte med han, men dei var jo svært autoritære. Så hadde han ein ryggmargsrefleks om å stå på sida til den tapande og undertrykte i kvar samanheng. Seg sjølv såg han òg som undertrykt. Rett nok var han ei gåve til menneska, men dei tok ikkje imot han slik han meinte dei skulle.

Verknadshistorie

«Enmanns frigjøringshær» er eit uttrykk Gjesvik nyttar om Slettemark. Det forklarar han med at kunstnaren meinte at kunsten hans hadde frigjerande kraft. Folk var undertrykte, men gjennom kunsten hans kunne dei bli frie.

– Men han var svært einmanns, for det var ikkje plass til andre i den hæren. Dei som samarbeidde med han, blei aldri noko anna enn assistentar.

– Tenkte han nokon gong at det han gjorde, kunne vere for mykje av det gode?

– Å tenkje slik var vel berre ein luksus han først kunne unne seg da han blei trygg og anerkjent. Før det trur eg han tenkte at det aldri kunne bli nok Kjartan Slettemark. I unge år var han nok driven av noko som minner om desperasjon, symje hardt for ikkje å drukne. Og helst kunne bryte overflata i eit vakkert lys.

– Han var ikkje like maktkritisk gjennom heile karrieren?

– Lenge var han veldig dobbel. Han ville bli anerkjent, og innkjøpt, av dei viktigaste galleria og musea. Han var svært fasinert av makt og styrke, ønskte at makta skulle velsigne han. Dei skulle fôre han med handa, og så skulle han bite den same handa.

– Kom kunstnaren og samfunnet kvarandre i møte dei siste par tiåra ved at han blei meir moderat og samfunnet meir tolerant?

– Ja, tida jobba for han. Historia om Kjartan Slettemark er forteljinga om guten som ville innafor og bli sett og elska. Men så går han fram på ein så utruleg krunglete måte og via ein enorm omveg. Men han kjem jo i mål til slutt.

Om verknadshistoria Kjartan Slettemark og kunsten hans har hatt, seier biografen at han alt med Vietnam-biletet fekk stor betydning for jamaldrande kunstnarar, som såg at det gjekk an å skape kunst på ukonvensjonelt vis. Etter kvart påverka han mange kunstnarar både i Sverige og i Noreg, meiner Gjesvik. Publikum òg, for dei måtte oppdragast.

– Ein slik prosess føregår gjerne på den måten at den originale verkar og påverkar i samtida, så er det andre som tek over stafettpinnen og ber han vidare. Ein prosess, der han mot slutten er innhenta av tida og søppel- og skrotkunsten er blitt ganske vanleg. På tampen av karrieren er han ikkje lenger så original, men då er han til gjengjeld anerkjent og kanskje mindre oppteken av å sjå seg sjølv som heilt i front.

– Kva trur du vil stå att etter Kjartan Slettemark om 50 år?

– Denne biografien, håper eg. Så gjettar eg at han er så pass original at han kan bli heilt gløymd, men så etter nokre tiår bli gjenoppdaga av ein kurator eller kunsthistorikar og lyft fram på nytt.