Hausten 1922 hadde diktaren Olav Nygard berre halvtanna år att å leva – han døydde av tuberkulose i 1924, for hundre år sidan. Den hausten sende han brev til Hulda Garborg, med ein bunke dikt – det som kom til å bli ei av dei viktigaste diktsamlingane i norsk litteratur: Ved vebande. I eit svarbrev til Nygard (7. september) skriv ho:

Ordi mine betyr ingenting, men naar du tykkjer mun i aa vita mi meining, so kann eg segja, at eg ikkje paa lenge hev lese dikt som hev frygda hjarta mitt so som desse. Mange er perlor, alle gode, ingen banale. Berre maalet og den store rikdom av livande, personlege bilæte maatte glede kvar god nordmann (...)

Det var ingen ukjend mann Hulda Garborg var i kontakt med. I 1909 reiste den unge diktarspira frå Modalen i Nordhordland til familien Garborg i Asker, der han budde i periodar. Hulda og Olav fekk nær kontakt. Men det var ein venskap ikkje utan distanse og vonbrot. Då Olav Nygard gav ut diktsamlinga Kvæde i 1915, leverte Hulda Garborg ein negativ kritikk av Nygard i Den 17de Mai: «Men det er ein faare for ein ung diktar aa vera so stor ein maalmeister». Tankane hans blir «neddøyvde og kjem burt under ordbragdi».

Historia om Hulda og Olav er ei soge om venskap og omsut. Utan Hulda Garborgs innverknad, som pioner og pådrivar i norskdomsrørsla, ville Nygard truleg ikkje vorte diktar. Det er òg ei soge om uro og store forventningar, tilknytte norskdom og målsak.

Ein skulle tru at desse kjeldene var kjende i forskinga på Olav Nygard, som i bøkene Johs. A. Dale og Trygve Greiff gav ut (1957 og 1959). Men det var truleg viktig for dei å halde Nygard utanfor målstrid og gjera han presentabel også for bokmålslesarar.

Takk vere storstila digitalisering av materiale på Nasjonalbiblioteket er dagbøkene til Hulda Garborg tilgjengelege på nettet. Det same gjeld gamle årgangar av avisa Den 17de Mai. Der finst mykje stoff om Nygard. Noko har i utdrag vore prenta før, men mykje er ukjent i Nygard-forskinga.

«Pragtfuldt Maal»

Nygard budde hjå familien Garborg for å lære seg diktekunst, medan han hjelpte dei med hagearbeid. Han blir òg med fru Garborg på turneane hennar med Det Norske Spellaget. Hulda Garborg skildrar han slik i dagboka: «Han er en pen og lys og grei Bondegut, men ganske uden Erfaringer om denne vanskelige Verden.» Det er det språklege og litterære talentet som står i sentrum. Hulda fortel om eit drama Nygard arbeider på, i eit brev til Arne: Målet til Nygard er «misundelsesværdigt (...) Det er en saa rent ud spirituel og ægte norsk Maade i Replikbehandlingen, og en Billedrigdom som virkelig minder om Shakespeare.»

Kvifor set ho målføringa hans så høgt? Det får vi svar på i eit dagboknotat frå 11. november 1912:

En mig ny Landsmaaldikter Ragnv. Vaage skriver pragtfuldt Maal og gode Vers. Overhode er det interessant at se den første Virkning af Landsmaalet i Ungdomsskolerne. Olav Nygard, [Tore] Ørjasæter og nu Vaage skriver et Maal som er langt rikere og mindre literært end alle tidligere Maalforfattere, Vinje, Garborg, Aasen, Sivle indbefattet.

Det er talande at fru Garborg førte dagboka si på riksmål, som var danningsspråket for generasjonen hennar. Ho skriv om språket sitt i eit brev ho sender til Olav Nygard. Eg gjev att Nygards svar (1. desember 1913). No er rollene snudde om. Den unge modølen må trøyste Hulda:

De torer aldri meir freiste aa bruke norsken i bøker, segjer De. Nei no maa eg segje det sannaste eg veit aa maalbere i dette høve: Eg ser ikkje denne store skilnaden paa Dykkar landsmaal og det me bondefødde skriv (…) De sjølv kjenner Dykk utrygg i landsmaale; men den utryggleiken kann eg ikkje sjaa noko til i bøkene, eller det andre De skriv.

Brevet roa henne ikkje ned. 28. mai 1918 akkar ho seg atter i dagboka over språket sitt: «Idag læste jeg et nyt Digt af Olav Nygaard i ‘Gula Tidend’ og blev for 99de Gang bestyrket i at Norsk kan jeg ialfald ikke». Eit søk i avisene fortel oss kva dikt Hulda Garborg hadde lese. 18. mai 1918 stod Nygards truleg mest kjende dikt på prent i Gula Tidend, «No reiser kvelden seg».

I eit dagboknotat av Hulda Garborg frå den perioden Garborg-familien hadde den unge modølen i hus, 10. februar 1910, set ho Nygard opp mot ein annan ung forfattar:

Iforgaar Eftm. kom den unge Landsmaalforfatter Olav Sletto herud. G[arborg] har læst et Skuespil han har skrevet. Godt Emne, men trænger videre Arbeide. Det har han dog neppe Lyst paa. Han er en vakker, freidig Hallingdøl paa et Par og tyve Aar. Større Kontraster end han og vor Olav Nygard som igjen er her kan ikke tænkes. Det skal bli interessant at se deres Udvikling. Nygard er god at ha i alle Maader, ikke mindst nu da Tuften ligger. Og naar Tuften reiser. Ellers ved jeg ikke aassen vi skal greie os.

Den kravlause modølen står i kontrast til den sjølvsikre Olav Sletto, som kom til å skrive nærare femti bøker. Sitatet fortel òg mykje om tilhøvet mellom Hulda og Olav. For Olav – som opplevde å misse mor si i ung alder – vart Hulda ei reservemor. Olav fylte på si side eit tomrom i livet til Hulda. Tuften – Arne Olaus Fjørtoft Garborg – «reiser» til Nederland, for å ta gartnarutdanning.

Nygard fer attende til Vestlandet i 1911. To år seinare debuterer han som lyrikar. Diktet «Spelemann» i Flodmaal viser truleg til samværet med Hulda på Labråten og turneane med teatret: «Eg kom til eit hildr og eventyrland/ so vegane song der eg trødde,/ og huldra hi godlynde tok meg i hand».

«Ein høgtidsbunad»

Så fylgjer ein periode med mindre kontakt. Olav Nygard gifter seg med Rakel Tvedt, og dei får sonen Sigurd i 1916. Nygard freistar slå seg ned som bonde ymse stader, men han har fått tuberkulose og slit med depresjonar. Dette underslår han i brev til Hulda. I 1915 kjem Nygards tredje bok ut, Kvæde, der han skriv ein annan type dikt: Dei er mindre personlege og samtidig tyngde med mange ordsamansetjingar.

Hulda melder boka for Den 17de Mai, 9. desember. Fyrst kjem ho atter inn på nynorsken til modølen: «Naar ein les Nygard, skjemmest ein maallaus arming mest over dei slitne fattige ordi sine.» Men det blir altså for mykje «ordbragd». Ho meiner Nygard treng «kunnskap og utsyn», til liks med diktarar som Bjørnson og Ibsen. «Ein skald kan skriva herlege vers um seg sjølv og sine hugsviv, um ein solstraale og ei stjerne, vers som kostelege perlur paa ein høgtidsbunad.» Desse diktarane les ein «ei liti god stund (…) og sannar kvar gong at kunsti for kunsti si skuld hev og sin rett og sitt rom – og gløymer dei».

Denne meldinga får oss til å spørja oss sjølve: Forstod Hulda verkeleg Olav? Ho visste nok ikkje kva elende diktaren var i, for Nygard pakka orda sine inn i breva til henne. Men etter den tredje diktsamlinga burde ho kunne sjå kva diktartype Nygard var: ein sjeleleg diktar meir i ætt med Olaf Bull enn med Bjørnstjerne Bjørnson.

Den dødssjuke diktaren

Med unnatak av einskilde brev er det deretter stilt mellom Olav og Hulda. Fyrst i 1922 er det intens kontakt. Då fyrst vågar han å fortelja om vanskane i livet: «Og eg laut halde meg uppe paa ironi, og daa det endeleg vart skrive noko, vart det liksom ikkje mitt, slett ikkje mitt beste daa. Det var ‘Kvæde’» (27. januar 1922). Kanskje dette var meint som eit svar til bokmeldinga Hulda prenta seks år før? Ho forstår han er dødssjuk, og skriv attende i eit brev: «Me hev ikkje raad til aa misse so rik og djup ei tone paa den norske fela!» (13. juli 1922)

Året etter vender Nygard atter til Austlandet. Planen er å reise til Italia. Men Nygard er for sjuk, og han kjem ikkje lenger enn til Ulsrud utanfor Oslo. Der kjøper han ei sumarhytte på 20 kvadratmeter som ikkje er godkjend for vinterbruk. Nygard døyr der 11. februar 1924. Hulda vitjar Nygard tre gonger på hytta. Ho skriv utførleg om desse ferdene, og det er skakande lesnad. Måndag 8. oktober 1923 fortel ho:

Idag maatte jeg rive mig løs og reise med Tuften opp til Olav Nygard i regn og bundløs søle. Han bor halv times vei fra Østensjø omnibusholdeplass i en liten sommerhytte. En veranda, akkurat saa bred at sengen kan staa der er nu innbygget til ham, ellers laa de alle i et rum, som er avdelt saa det er et lite bitte kjøkken. Skogen staar raa og skyggefull like innpaa (…)

I 1923 blir også Arne Garborg alvorleg sjuk, og Hulda blir meir bunden til heimen, men ho finn likevel tid til ei ny reise ut til Ulsrud. Fyrste joledag skriv ho:

Lille julaften var Tuften og jeg en tur oppe hos Olav Nygard. Han har det paa en maate bedre nu; feberen er jevnere og han er roligere tilsinds. Men er fallt svært av, bare ansigtet er endda godt aa se paa. Usigeligt vakker. Forklaret. Øinene er saa fjerne og lyse og rolige, læbene klart røde og tennene hvite og vakre som før. Det er to maaneder siden han smakte kokt mat, og han faar vondt av alt han nu prøver at faa ned. Jeg hadde Malaga med, og han drak et lite glas næsten med begjærlighet, men taalte det ikke. Jeg hadde ogsaa bl.a. med mig Elisabeth Brownings sonetter, som han ikke kjendte, men gledet sig til at læse.

Aandelig er han forunderlig sterk og klar, og det første han sa, var, at han «paa trass av alt» arbeidet med en ny diktsamling. Bl.a. sa han, at han nu syntes han endelig hadde faatt sagt i ord hvordan han hadde kjendt dikterhugen i sig som et stort lys. Stundom kom det saa voldsomt naar han gik i sitt daglige slit med jorda o.a., at han maatte standse og stirre ned i bakken og kunde næsten «sjaa det med augo».

Han tok saa frem under hodeputen sin og læste diktet om dette for mig. Uendelig saart, og skjørt og læst med en overnaturlig hengivelse som lignet den dypeste andagt. Men stemmen var saa svak, at desværre var det mig ikke mulig at opfatte paa langt nær alt – (...)

Arne Garborg døyr 14. januar 1924. Men det held ikkje Hulda heime. Ho oppsøkjer Nygard ein gong til, sundag 27. januar:

[Nygard] kunde bare såvidt snakke nu, men sa han vilde snakke, «fyrst du vil», smilte han. Og han takket og takket. Tiden paa Labråaten hadde vært den beste i hans liv. Han fik frihet der, o.s.v.

Blomstene jeg hadde med var den beste gaven nu; ingenting kunde han faa ned mer.

«Eg er vorte meir og meir glad i blomar», sa han. Og saa fortalte han, at nu var endelig Shakespeare-diktet ferdigt. Men endda var det en linje han vilde ha forandret, og Lars Nygard, som var der, skrev det ned. Han oppfattet bedre den næsten uhørlige hvisken

(...)

«Eg har det godt», sa han, daa me gjekk – «eg ser noko stort i aa faa døy no» –

Det vart siste gong ho var saman med Nygard i live. Shakespeare-diktet er eitt av dikta han fullfører på dødslega, saman med det kjende «Til son min».

Gravferda

Neste gong ho reiser austetter, gjeld det gravferda til den unge diktaren. Også den blir grundig skildra i dagboka, torsdag 21. februar. Og i denne perioden går Hulda faktisk over til nynorsk i dagboka:

Tysdagen vart daa Olav Nygard gravlagd fraa Østre Aker kyrkje. Forutan kona, sonen, verbroren og 4 brør og ei syster var der snaut 10 menneskje. Men likevel vart det meir høgtid over denne gravferdi enn det ofte er ved store folksame «ligbegjængelser».

(…)

Præsten stod med denne boki [Ved vebande] i handi under tala si, og han citerte eit vers so godt han kunde. Det var godt aa sjaa og høyre, at desse dikti som han ikkje før dei siste dagane hadde kjendt tok han sterkt og sette han i undring. Ingenting hadde han visst um denne unge diktaren som døydde i ei hytte uppi skogen der. –

Aa nei, der var ikkje mange som visste noko um Olav. Den norske forfatterforening saag eg ikkje noko til; heller ikkje Bondeungdomslaget i Oslo, eller «Det norske samlaget» eller maalinstitutionen, som vel kunde heidre denne store maalmeistaren eit gran –

Men soli strøymde over kista og gravi hans, og hans eigne herlege vers gav stundi den store høgtid – (…)

Desse dagboknotata er truleg det næraste vi kjem ein moderne hagiografi, ei helgenskildring, i norsk litteratursoge. Hulda var medviten om at dagbøkene ein dag kunne koma ut. Det er ikkje tvil om at dei er skrivne med ekte medkjensle. Men kan det samstundes liggje eit ynske der om kanonisering av skalden frå Modalen – nærast som ein martyr for norskdomen? «Men norskare maa det norske folke bli i maal og hug og haatt før Olav Nygard faar det rom han fortener i Norig», skriv ho i same tidbolk i dagboka. Delar av dagboknotata tek Hulda med i ein artikkel om diktaren i Dagbladet, 18. desember 1928.

Heilt til Hulda sjølv går bort, ti år seinare, finn ho plass i dagboka til omtaler av Nygard. Kritikken mot Kvæde er gløymd – Nygard blir målestaven ho nyttar på andre diktarar. Når ho jamfører Olav Aukrust med Nygard, kjem fyrstnemnde dårlegast ut: «Nygard var som eit spegelblankt fjellvatn, klårt til botnar, ei harmonisk sjel som hadde vunne yvi alle trolldomsmakter. Men Aukrust er visst – allvisst enno – som eit stormpiska hav» (6. april 1929).

Noko av det siste Hulda gjer før ho døyr, er å setja saman eit utval av Nygard-dikt, der dikta han skreiv på dødslega, kjem med. Og endeleg blir det ei utgjeving på eit stort forlag: Dikt. Minneutgåve kjem ut på Gyldendal forlag. Utan Huldas medverknad hadde denne boka neppe kome ut. Det skaper grunnlaget for gjennombrotet, når riksmålsdiktaren Claes Gill oppdagar Nygard i 1953, som fører til både nye diktutval og bøker om Nygard.

Men no blir norskdomspatosen kring Nygard neddøyvd – bortsett frå hjå éin forfattar. Kring femti år etter Hulda Garborg kjem Olav H. Hauge til å gjera nett same vurdering av Nygard som ho i dagbøkene sine. Det er om lag 180 omtaler av Nygard i dagboka til Hauge. «Det er ingen skilnad på byrgleiken hjå denne fatige snikkaren i Modalen og ein adelson som Shelley», slår Hauge fast våren 1952.

Ronny Spaans

Ronny Spaans er professor i nordisk litteratur ved Universitetet i Oslo og fast skribent i Dag og Tid.

Innhaldet i Huldas brev til Arne Garborg er henta frå Alfred Fidjestøl: Frå Asker til Eden – historia om Askerkretsen 1897–1924 (2014). Dei andre kjeldene er frå Nasjonalbiblioteket. Denne nyskrivne artikkelen inneheld utdrag frå Olav Nygard. Mellom himmelsyn og avgrunn, som kjem ut i samband med Nygard-året 2024, i tillegg til utdrag frå Hulda Garborgs brev som ikkje er publiserte andre stader. Hovudmarkeringa for Nygardåret går føre seg i Modalen denne helga.