Litteratur

Ida Lødemel Tvedt

Ida@dagogtid.no

Finansverda og poesien har mykje til felles, tenkte eg då eg tidleg ein morgon gjekk gjennom dei eksotiske rikmannsstrøka på vestkanten av Oslo, for å intervjue ein siviløkonom som har skrive ein diktbok som heiter Finans.

Både finansverda og poesien kan snakke eit stammespråk som folk utanfrå opplever som unødvendig mystisk. Begge sektorane har ei gjennomsyrande tru på evna språket har til å forme røynda. Begge drøymer opp verdiar, på papir og i lause lufta, og forvandlar dei til noko materielt, gjennom kreativitet, risikovillig overtalingskunst – og ofte, men ikkje alltid, ein god porsjon arv.

Begge tar for gitt at det meste må mislukkast; berre dei beste og mest nyskapande ordkløyveria kjem til å overleve og få ein innverknad på verda utanfor seg sjølv. I både finansverda og poesien er kjerneverksemda ein seriøs omgang med ting som førebels ikkje eksisterer, verdipapir og bøker som ein gamblar på at skal bli til, vekse og gi avkastning, anten i form av noko sant, godt og skjønt, eller som status, livsgneist, pengar, ettermæle eller meining. I begge sektorar forvaltar ein gamle verdiar ved å flytte på dei.

Ode til dei merkantile

Difor er det merkeleg at finans og kvardagsleg næringsliv er så usynleg i den norske litteraturen. Romanar og dikt kryr av arbeidarar, bønder og borgarskap, men ein møter få revisorar og eigarar av såkalla mellomstore bedrifter, sjølv om desse utgjer ein stor del av dei som held samfunnet i gang.

Dette var i alle fall arbeidshypotesen då Martin Svedman sette seg føre å skrive ei diktbok om eit lite hjørne av norsk bedriftsliv. Finans gir røyst til det kvardagslege handelsmennesket og er ein fruktbar replikk til ein større samtale om korleis ein snakkar fram verda i næringslivet.

Boka har fått ei lunken mottaking sidan ho kom ut for ein månad sidan. Kritikarane har peika på at ho er innhaldsmessig litt tynn. Men som intervjuobjekt har han ikkje skuffa. Som den verdsvande diplomatsonen han er, har han gitt sjarmerande intervju frå stova si på Frogner, der han poserer i fine klede i rom med kvalitetsstempla kunst på veggane.

Eg treffer han på Restaurant Haakon, mellom Aker Brygge og Solli plass. Eg hadde blitt tipsa om at dette var ein bra utkikkspost, om ein om morgonen ville spionere på finanseliten, men vi var dei einaste to i lokalet, og kafeen var ikkje spesielt fancy. Dette passa godt med det som alt var mitt inntrykk av norsk finanselite: Dei er sjeldan der ein forventar å finne dei.

«Eg er siviløkonom», seier han. «Eg er glad i næringslivet. Eg ville skrive eit varmt portrett av eit Noreg som tok utgangspunkt i folk som studerer økonomi på høgskulen i Rena, og folk som driv frisørsalongar.»

«Kva ønsker du deg, på vegner av den merkantile klassen, du som er så glad i næringslivet», spør eg.

«At dei som driv bedrifter, kan snakke om sjølve vara, heller enn å gå seg vill i abstraksjonane til finansspråket.»

Svedman seier «ja» på innpust på slutten av setningane, på eit vis som får han til å høyrast litt ut som ei radiorøyst frå 1950-åra. Han gestikulerer som ein kontinental økonom, men i blikket skjelv han som ein poet frå Oslo.

Børs og kunstkatedral

For nokre år sidan skreiv Svedman ein artikkel i tidsskiftet Samtiden med tittelen «Er samtidslitteraturen lukket mot overklassen?» Der kartla han klasserepresentasjon i norsk litteratur, med utgangspunkt i alle som gjennom åra har vunne Brageprisen.

Han fann at «den økonomiske overklassen er den mest underrepresenterte». Vi importerer bøker om overklasseliv, men dei blir i liten grad skrivne i Noreg, trass i at svolten etter sladder frå eit stadig meir avskjerma rikmannsliv berre veks, noko suksessen til TV-seriar som Succession og Downton Abbey kanskje vitnar om.

Det kan verke som om forholdet mellom den kulturelle klassen og pengeverda berre blir merkelegare med tida; dei som er opptatte av investeringar, ser på kulturindustrien med dollarteikn i auga, utan at dei som skriv bøker, ser ut til å merke det. I Samtiden skriv Svedman: «I dag er litteraturen strippet for økonomi, mens samtidskunsten er blitt investeringsobjekter for overklassen, ett hakk opp fra franske motevesker og sveitsiske ur.»

Det har ikkje alltid vore slik, for som han skriv: «I litteraturen har overklassearvinger bidratt med mange av de mest egenrådige og formfornyende impulsene de siste 100 årene. Raymond Roussel og Marcel Proust i Frankrike. William Burroughs og James Merrill i USA. Axel Jensen og Jens Bjørneboe i Norge.»

Verda som Svedman freistar skildre i Finans, er kanskje noko i denne tradisjonen. Han er i alle fall langt frå det vi møter i TV-seriar som Exit. Her er ingen horer, ingen kokain, ingen privatfly. Her er meirsal av hårspray frå USA i Nittedal.

I dette bokununiverset er finansiell
rådgiving eit slags kjærleiksspråk.

Finansflosklar

Finans er fortald frå vinkelen til ein mann midt i livet som trass i den hjartelege overtydinga hans om at det han driv med, er verdifullt, får sparken då bedrifta han arbeider i, blir kjøpt opp av eit oppkjøpsfond i Boston. Han var fødd inn i det Svedman kallar det «gode» næringslivet, med ei mor som dreiv ei lita bedrift der ho klipte hår og brukte overskotet til å tilsette fleire og vere ein god skattebetalar:

«Moren min ekspanderte firmaet sitt fra Nittedal/ til Nannestad og Gjerdrum/ med midler hentet fra løpende drift/ Holdt regnskapet i pluss/ gjennom mersalg/ av hårspray frå USA.»

Hovudpersonen forelskar seg i Eli, som drøymde om å «drive med rådgivende salg i legemiddelindustrien», og som hadde hatt eit forhold til «en fyr på reiseliv» som ho hadde reist til Sør-Amerika med, der dei blei svindla.

Kurtisen til hovudpersonen består i å hjelpe Eli «med å få oversikt over pengene hun skyldte/ identifisere kuttmuligheter/ Re-allokere deler av inntektene hennes/ til langsiktig sparing».

I dette bokuniverset er finansiell rådgiving eit slags kjærleiksspråk. Dei har ikkje anna å utrykke seg med. Når ting fell frå kvarandre, seier hovudpersonen: «Hadde ingen økonomiske insentiver/ for å redde forholdet/ Etter bruddet disponerte jeg rekkehuset alene». Det er ikkje næringslivet som står mellom desse folka og verda, men finansspråket, med sine abstraksjonar av verdi.

Noko liknande ser Svedman skje med norsk næringsliv, der det abstrakte språket til finansfolk sig inn i det meir kvardagslege næringslivet, og slik skaper store avstandar mellom menneska og sjølve produkta dei skaper og forvaltar.

Han brukar fiskenæringa som døme: Dei sluttar å snakke om «fisk» og i staden byrjar dei å identifisere seg som eit selskap som gir 12 prosent return on equity. Dei mister styringa på kva det er dei eigentleg skal drive med.

Er vi på børs?

Svedman trekker parallellar mellom småbedrifter og folk: «Du er på børs. Men du vil jo ikkje vere på børs. Sjølv ikkje bedrifter vil vere på børs. Om ein skal vere kreativ, om ein vil skape noko, er det best å ikkje bli overvakt heile tida.»

Bedrifter burde vere som forfattarar, seier han. Dei to sfærane har mykje å lære av kvarandre. Han seier at slik ting er i boka, kan ikkje eget gjere opprør mot sin eigen situasjon, for han har ikkje språket til det.

«Kvar skulle opprøret komme frå, om dette er det einaste språket ein har?»

Det abstrakte språket til finansfolk sig inn i det meir kvardagslege næringslivet, og skaper store avstandar mellom menneska og sjølve produkta dei skaper og forvaltar.

Han fortel om ein amerikansk studie som viste at medan ei bedrift før hadde ei forventa levetid på 60 år, har ho no ei forventa levetid på 20. Det betyr at alle som blir tilsette, må mjøle si eiga kake så fort som råd, og raskt internalisere språket i den enkelte bedrifta, eit språk som gjerne ikkje lèt seg overføre til det neste selskapet han freistar slå seg fram i.

«Den fyrste linja vekker alle slags dystopiske og psykoanalytiske assosiasjoner», seier eg. «Morkonsernet ville ikke ha oss lenger? Hovudpersonen verker ganske redd for risiko?»

«Ja», seier han og ler. «Hovudpersonen er ein mammadalt. Han søker tryggleik. Det er ikkje slik at finansverda berre handlar om risiko. På skulen i Paris der eg studerte til å bli siviløkonom, har ein ein mal for korleis ein oppfører seg og korleis ein snakkar. Det finst ein mal for korleis ein kan skli trygt inn i finansverda. Det er eit slags paradoks at dei bankane som tar størst risiko, på papiret, er store byråkrati, som gjerne er svært opptatte av å skape inntrykk av å vere føreseielege og trygge.»

Gladiatorane

«Kommentarfeltet til finansavisa er som kvinneguiden for menn», seier Svedman. Han seier at folk møter kvarandre der, brukar det som samtaleforum og informasjonskanal om alt mogleg.

Han seier at han har sett noko av den same dynamikken på treningssenteret han har gått på det siste året. På Sats på Colosseum har han kost seg med å overhøyre samtalar mellom unge menn som for det meste pratar om finans. Dei følger folk i sosiale medium som gir tips om investeringar, og så møtest dei ved treningsmaskinene og dyrkar kameratskapet seg imellom gjennom analysar av marknaden.

Kanskje investeringstips har blitt mannefellesskapane sitt svar på raude roser, tenkte eg. Og kanskje er dette mykje meir utbreidd og samfunnsmessig djuptpløyande enn vi trur.

Finansverda tilbyr folk ei kjensle av at dei har privilegert tilgang til ei form for esoterisk kunnskap som før var meir knytt til skriftkultur og filosofi. Dette kjem til uttrykk i mange overraskande former. At prisen for å ha så mange kvinner i toppstillingar skulle bli at ein også fekk eit lag av ektemenn som fordi dei synest det blei keisamt å kome heim til tomt hus, byrja med ulovleg daytrading, til dømes, den var det nok mange som ikkje såg kome.

Vår indre Trump

Det var omslaget på Finans som gjorde at eg plukka opp boka. Mellom raude linjer på svart har forfattaren ramma inn seg sjølv i gull, posert i dyr dress, dyr klokke og med eit tjukt Borrelli-slips. Om det ekle omgrepet «unorsk» skal ha nokon verdi, må det vere for å skildre dette: Ein norsk forfattar som ikkje berre vågar å iscenesette seg sjølv så skamlaust, men som attpåtil klistrar sitt eige andlet på si eiga bok.

Eg syntest det var nydeleg, og det var før nokon gjorde meg merksam på at heile designet alluderer til Donald Trumps bok The Art of the Deal. Det minte meg på mantraet eg hadde gjentatt for meg sjølv gjennom heile presidentperioden til Trump: «Skal eg forstå mi eiga tid, må eg våge å sjå det trumpianske i meg sjølv.»

Sjølve boka er kanskje ikkje like god som omslaget, men det hadde vore mykje å forlange. Når eg utrykker begeistring for omslaget og spør kva han tenker om dissonansen mellom den kaksete stilen utanpå boka og det uglamorøse portrettet som han skriv fram på innsida, seier han lakonisk, «Å, det bildet, det var berre ein egotripp.»

Slipssyklusen

Eg spør om han trur slipset kjem til å gjere comeback, i takt med at unge, forbigåtte menn blir meir interesserte i gamle mannsroller som ein trudde var passé. Sjølv likar eg menn i slips, og eg har undra meg over om ikkje det er eit uttrykk for reaksjonære understraumar i meg sjølv, ein slags motreaksjon mot den norske kulturelle klassens fordømming av alt dei meiner er falskt og jålete og anstrengt. Er det ikkje slik at dei som er barn av «raddisar» og liknande, ikkje står att med andre alternativ til stilmessig opprør enn å gripe til symbol på det konvensjonelle?

«No er det berre i advokatbransjen folk framleis går i slips. Faren min var i Utanriksdepartementet. Der var han av den siste slipsberande generasjonen», seier Svedman.

Det var omslaget på Finans som gjorde at eg plukka opp boka.

Han meiner at dei slipskledde er ein utdøyande rase, etter at slipset blei fordømt av 68-generasjonen.

Han seier: «68-arane har hatt det lett. Dei trong ikkje spjåke seg til. Dei forstår ikkje dei unge som no føler at dei må vere heilt perfekte for å få noko til. Dei trur at alle som pyntar seg, er moteløver. Dei har den luksusen som det er å sjå ned på folk som anstrenger seg.»

Eg trur han har rett, berre at eg trur at slipset kjem til å komme tilbake i bybildet, ikkje som ironisk kommentar, men som ei hjartefølt posisjonering. Kanskje kan ein tenke seg at det finst minst tre ulike ideologiske motiv for å gripe til slipset i 2024: klassisk kulturkonservatisme, ei halvironisk omfamning av det mange ser på som ei reaksjonær form for maskulinitet, eller – og eg trur det er her ein plass eg høyrer heime – ein idé om at det å fryde seg over synet av den arketypiske mannen i slips er eit slags opprør mot dei bedagelege generasjonane si arrogante fordømming av den som heilt synleg anstrenger seg for å sjå ut som om han bryr seg. Kanskje slipset ein dag blir den nye hanekammen?

Ein fabel om revepels

Det var ein gong vi var ein flokk som hadde vore på julebord på forlagshuset til Gyldendal. Etter middagen drog vi, ein gjeng med både fattige og rike medlemmar av den kulturelle klassen, opp slottsbakkane frå sentrum til Solli plass. Eg hadde aldri vore ute på byen på Solli plass før, hadde aldri vurdert det, ikkje fordi eg ikkje ville bevege meg inn på domenet til finansverda, men fordi det aldri hadde falle meg inn å tenke at eg hadde noko der å gjere.

Sidan det var julebord, var eg naturleg nok kledd som ei mafiakone, i kvit revepels. Då vi kom inn døra til utestaden, kom to unge menn med nyføna blonde midtskilar bort og spurde kva eg skulle ha for kåpa. Dei hadde råd uansett, sa dei, dei var arvingar. 25.000 kroner, sa eg, sjølv om eg hadde kjøpt pelsen for berre litt over tusenlappen på ein brukthandel. Dei vipsa meg 25.000, der og då, ståande i baren, og eg gjekk heim i snøen, jakkelaus og kald og lukkeleg, med to månaders husleige dekt, brått og heilt ut av det blåblå.

Neste dag sende venninna mi meg eit bilde ho hadde snikfotografert av den eine unge mannen frå kvelden i førevegen, der han sat att i den store kvite pelsen, ved eit bord inst i lokalet, med eit fortapt og fortumla uttrykk i andletet. Brått var pelsen forvandla frå å vere eit dekadent og spontant kjøp, til berre å vere ei jakke som ikkje fekk han til å sjå fullt så gangster ut som han nok hadde sett føre seg. Hovudet hans forsvann nesten i den breie pelsen. Eg såg på bildet og tenkte på alle pappa- og mammagutane landet over som må bere vekta av all slags forretningsarv på skuldrene. Dei fortener å bli sungne songar om, dei òg. Her hadde skaldane ein jobb å gjere.