Litteratur

Marita Liabø

marita@dagogtid.no

– Eg begynte å skrive om sinne for å utforske det. Når er det konstruktivt, og når er det destruktivt? Kvifor blir vi sinte, og kva skal ein gjere med det?

Tittelen er kanskje meir tvitydig enn ho ante. Og omslaget er rosa. Ein og annan mann vil kanskje tru det er ei sjølvhjelpsbok – til ei kone som skjeller og smeller og bør roe seg ned.

– I så fall blir han skuffa, seier Holmøyvik.

– Eg har skrive eit forsvar for sinne.

Rosa dress

Ro deg ned! har undertittelen Om kvinner, sinne og solidaritet. Boka handlar om sinne sett frå mange synsvinklar: biologisk, historisk, mytologisk, psykologisk, sosiologisk, sosiolingvistisk... Forfattaren ser på sinne i litteratur, religion, arbeidsliv og politikk.

Først og fremst ser ho på kjønnsroller.

– Er det framleis slik at vi har mindre aksept for at kvinner blir sinte, spør ho.

– Vi har ei lang historie der kvinner blir sett på som livmorstyrte, noko eg legg vekt på. Samtidig taler eg ikkje berre kvinnene si sak. Når ein ligg i gynekologstolen, er det relevant kva kjønn ein har. Når vi snakkar om kjensler, bør ikkje kjønnet ha noko å seie. Dotter mi må få lov til å bli sint, son min må få lov til å gråte, og vi bør reagere på same viset overfor jenter og gutar.

– Det blir ikkje lettare når jentene får rosa eller lilla sekk og jakke, mens gutane får blå eller grå. Ein kan lengte tilbake til då alle gjekk i brunt og hadde kort hår.

– Då son min var to år, kjøpte eg ein rosa dress til han. Det var uheldig, sa ei anna mor. Guten kunne bli erta. Her blei eitt av mange små frø sådd i meg.

Holmøyvik viser til ein forskar som spør om leiker meinte for enten gutar eller jenter skal brukast med tissen.

Og det at vi stadig snakkar om gutejenter... Ingen menn seier: «Eg var ein jentegut.»

Ho viser til alt frå legar til pedagogar når ho forklarer korleis dei tradisjonelle ideala heng igjen. Jenter er milde, sårbare og omsorgsfulle, ikkje sinte. Gutar skal ikkje bli redde eller triste.

«Oppdreg eg dottera mi til omsorg og sonen til makt, utan å skjøne det sjølv?» spør ho.

Skam

Ro deg ned! er personleg. Holmøyvik, som vaks opp ved Hornindalsvatnet i Nordfjord, reflekterer rundt sitt eige sinne – som barn, som dotter, som mat- og treningsforstyrra og innlagd på Modum Bad. «Denne løyndomen har eg jobba så hardt for å skjule at eg ikkje kan fatte og begripe at eg skriv om det her.» Ho skriv om eit kleint jobbintervju, om å føde og om å skrike til barna sine: «Faen i helvete!»

«Eg skammar meg», skriv ho, «over kor sint eg kan bli på ungane mine for ting dei ikkje kan noko for, over å ha ropt så høgt at dei har blitt redde, at eg sjølv blir redd for at eg har øydelagt dei.»

– At eg skjønte at eg måtte skrive om meg sjølv, var eit viktig vendepunkt, vedgår ho.

– I det første utkastet nemnde eg knapt meg sjølv. Eg ville skrive sakleg og objektivt. Men det blei lite engasjerande. Det stod ikkje noko på spel. Og kvifor skulle akkurat eg skrive om sinne?

Det tok tid, seier ho. Ho er opptatt av å vere etterretteleg.

– Eg var nær ved å gå i researchfella, der eg følte at eg måtte lese alt og ta høgde for alt.

I tillegg til å fordjupe seg i forsking las ho biografiar og romanar, som Monica Isakstuens Rase, om ei mors ukontrollerte sinne.

– I éi scene klemmer ho fingeren til son sin i dørsprekken. Det er fælt å lese, sjølv om det er fiksjon.

Feministisk arv

Forfattaren har dedisert boka til mor si. Ho mista far sin i 2011 og er einebarn.

– Det er vel mor mi som har betydd mest for meg. Og ho har betydd mykje for skrivinga.

Dessutan er ho sekstiåttar. Ho kan ha vidareført ei feministisk arv.

Holmøyvik dveler ved at ho blir sintare på mor si enn på andre. «Sinnet kan kome ut som sarkasmen eg tidlegare tok avstand frå, frekke fakter, eller eit barnsleg brøl.»

– Eg er trygg på henne. Eg vågar å sleppe sinnet ut. Likevel har eg mange gonger sagt unnskyld, fordi ho fortener betre. Heldigvis kan ho også bli sint på meg.

– Det verkar som du meiner det er normalt, det at mødrer og døtrer kranglar. Men eg kjenner mange som aldri ville ha skrike til mor si.

– Eg veit ikkje kva som er normalt, men i Mork-familien diskuterer vi høglydt. Far min skjønte seg ikkje på det. Han kalla oss humørmenneske, ikkje på ein nedlatande måte, men som om det var ein skummel diagnose han ikkje skjønte seg på. Også mannen min kan sjå undrande på oss.

Vald

Holmøyvik oppsøkte psykolog og lærte at det handlar om grenser.

– Når nokon går over grensa di, blir du sint. Sinne er i utgangspunktet sunt, sjølv om det kan vere ubehageleg. Men når eit barn vekker deg om natta, kan du ikkje seie: «Dette finn eg meg ikkje i. No går du over grensa.» Du må finne måtar å handtere sinnet på som ikkje går ut over deg sjølv eller barna.

– Du skriv at du ikkje har slått barna dine. Å skrike til dei og ta dei hardt i armen er det mange som gjer. Å vedgå at sinnet glir over i vald, krev større mot. Er du heilt ærleg?

– Det er eg. Og det har vore vanskeleg. Eg har fått høyre at eg er modig. Men eg er livredd.

Kva er vald, spør ho. Ho skriv at ho kan forstå at folk får lyst til å riste barna sine. Det ho ikkje forstår, er at folk gjer det. Samtidig har ho lært at vald omfattar manipulasjon og å oppføre seg «på ein måte som skremmer dei rundt deg, med roping, knusing eller trugslar».

– Eg har tenkt på det: Viss eg hadde slått, kunne eg då ha gitt ut boka? Mímir Kristjánsson våga det: å gå inn i noko han ikkje har komme ut av. Dei fleste skriv om noko dei er ferdige med.

«Vill i nikkersen»

Holmøyvik omtaler fleire politiske leiarar, frå Gro Harlem Brundtland, «kjeftesmella frå Bygdøy», som Kåre Willoch likte å hisse opp, til Kari Elisabeth Kaski, som Trygve Hegnar kalla «vill i nikkersen» og «temmelig aggressiv» i vår. Kaski svarte: «At jeg er sint, skulle nå faen bare mangle.»

– Vi kjem ikkje utanom Liv Signe Navarsete. «Du veit ikkje kva du snakkar om!»

– Det er lett å trekke fram Navarsete, og ho er ei av dei eg har intervjua. Samstundes er det oppsiktsvekkande at denne episoden framleis blir trekt fram, over ti år seinare. Det seier noko om kor godt vi legg merke til sinne frå kvinner.

– Ho var eigentleg ikkje så sint, ikkje sant?

– Nettopp. Og viss ho var sint, var det så farleg?

Og viss det var ein mannleg politikar som sa det ho sa, hadde det fått like stor merksemd?

«Pisspreik, Sylvi»

Slik Holmøyvik ser det, hadde det vore verre om Navarsete hadde brukt sarkasme.

– Det er gale at ein får kritikk når ein blir sint, mens det å vere spydig eller sarkastisk nærmast har blitt ein del av den politiske sjargongen, endå det ofte er stygt og nedlatande. Eg får meir respekt for dei som vågar å vere tydelege.

– Som då Kirsti Bergstø i ein debatt nyleg ropte at «det der er pisspreik, Sylvi»?

– Ho kan ende opp med å skyve folk frå seg når ho roper sånt, men det er i alle fall ærleg. Sylvi Listhaug er kanskje meir beherska, men ho kan bli veldig sarkastisk. Ho gøymer seg bak roa, føler eg.

Bollestad

Ei som ikkje er med i Ro deg ned!, er Gerd-Liv Valla, LO-leiaren som blei skulda for trakassering. «Jeg har en tiendedel av Yngve Hågensens temperament», sa Valla til Dagbladet i 2012. «Det er nok av rasende menn uten at media hisser seg opp av den grunn. Ta Røkke, for eksempel.»

– Og no er det Olaug Bollestad som ligg under lupa.

– Ja, og her veit vi ikkje kva som har blitt sagt, i motsetning til då det var snakk om til dømes Valla og Navarsete. Men vi veit at ho er engasjert og viser kjensler. Det er ein styrke, men kan òg vere utfordrande.

– Då eg prøvde å finne ut kva det er som gjer leiarstilen hennar «problematisk og kritikkverdig», som pressa skriv, kom eg over mange saker der ho er sint: sint på Statens vegvesen, sint på leiinga ved sjukehuset i Narvik, sint over dårleg grisehald, «illsint på Helse Vest-avtale», sint etter å ha blitt visitert og så vidare.

– Eg kan jo ikkje seie noko om leiarstilen hennar. Det eg kan seie, er at det er meir vanleg at kvinner må gå etter overtramp. Ei sint kvinne vekker sterkare reaksjonar enn ein sint mann.

Igjen viser ho til forsking: Mannlege advokatar som uttrykker sinne og aggressivitet i retten, blir oppfatta som effektive og kompetente. Kvinnelege advokatar som gjer det same, blir sett på som ubehagelege og til dels hysteriske.

Det skal òg mindre til før kvinner blir latterleggjorde, slik Greta Thunberg har blitt.

Høg stemme

Kjønn er rett nok ein graut, og kjensler er flytande. Holmøyvik byr på gode bilde. Når begeret blir fullt på jobb, går ein heim og søler på familien. Men eit arbeidsliv utan sinne er like realistisk som ein barnehage utan snørr, skriv ho. Derfor bør det vere rom for rettmessig sinne.

– Det er viktig å understreke at det å vere kvinne ikkje er ei unnskyldning for dårleg åtferd. Kvinner skal ikkje sleppe unna med å vere ufordragelege.

Då er det betre å seie ifrå, seier Holmøyvik. «No er eg sint.»

– Det er betre at barn får høyre at ein er sint, enn banning og truslar.

Vi treng ikkje spørje; ho spør sjølv: Har ho blitt mindre sint sjølv, av å skrive bok?

– Nei, men det var heller ikkje målet. Målet var å lære å kjenne igjen sinnet, og å bli klokare, og det har eg blitt.