Dansk elektronika

Else Marie Pade

Det er langt imellom dei gongene eg vert så oppteken av ein komponist eg aldri har høyrt før, som eg vart av Else Marie Pade no nyleg. Eg fekk meg ei openberring på biltur ytst i Hardanger for nokre veker sidan, på snirklete veger i ausande regnvêr langs ein passande tåkelagd, men samstundes merkeleg lysande fjord. Med albumet Face It på bilstereoen fekk eg ei musikalsk oppleving eg ikkje har hatt tidlegare, men samstundes var ho så underleg kjend. Med Pades musique concrete-meisterverk Symphonie magnétophonique på full guffe kjendest det som å vere til stades i den høgst realistiske draumen til eit anna menneske eller i ein abstrakt film – røyndomsfjernt og -nært på same tid. Knallhardt med tanke på uttrykk og lyd, men med organisk nærleik og varme i forma på same tid. Dei omarbeidde lydane i stykket tar ein med gjennom eit døgn med storbyliv, gjerne vrengd, filtrert på ulike måtar, nokre gonger køyrd baklengs, alt tilpassa i ein stor musikalsk heilskap.

Lytteevne

Else Marie Pade (1924–2016) vart fødd og oppvaksen i Århus og seinare utdanna ved Det Kongelege Danske Musikkonservatorium i København. Ho var mykje sjuk då ho var lita, og gjennom lange opphald i sjukesenga utvikla ho heilt eigne evner til lytting, og ei sterk interesse for musikk og lyd generelt.

Under krigen var ho aktiv i motstandsrørsla, og ho vart arrestert av Gestapo for spionasje i 1944. Ho vart fengsla i Førslev fengselsleir, og det var her ho, i mangel av andre stimuli, komponerte dei fyrste stykka for piano og song.

Seinare vart ho elev av den franske komponisten Pierre Schaeffer. Tilknytt dansk radio fekk ho i løpet av 1950-talet tilgang til alt av moderne elektronisk utstyr og teknisk ekspertise.

Verka hennar vart fyrst tilgjengelege i 2001 og utover, då ein del av musikken vart utgjeven på CD. Til då hadde det meste vore gøymt vekk i bandarkiva i Danmarks Radio, der ho også hadde jobb som produsent i åra 1954–1970.

Sanseleg og fysisk

På stykket Syv Cirkler frå 1958, til dømes, er det som Else Marie Pade snakkar og syng til ein, gjennom dei modulære synthane, så sanseleg og så fysisk, og med ei så nær og tydeleg røyst ein nesten ikkje skulle tru var mogleg å få frå eit elektronisk instrument. Ho kalla den elektroniske musikken kosmisk, fordi han opnar opp for å ta inn og ut overtonar, bytte om på dei og filtrera lydane på måtar som ikkje noko anna instrument kan. Dei finst ikkje konkret i naturen fordi dei er omarbeidde tonekategoriar, og kan difor ikkje samanliknast med tradisjonelle instrument som til dømes fiolin eller klaver. Klangen får etter hennar eiga utsegn såleis ein heilt særeigen karakter, som for henne gav ein fridom til å bryta ut av dei jordiske og einsbestemmande naturlovene og inn i ei sonisk eventyrverd.

Då ein musikkjournalist frå det vidgjetne magasinet The Wire vitja den 89 år gamle Pade på gamleheimen, hadde ho visstnok rommet så fullt av både elektroniske instrument, bandopptakar og piano, i full gang med nye idear, at pleiarane hadde problem med å røra på seg der inne.

Som ein inngangsport til denne musikken kan ein sjekka ut utgjevinga Electronic Works 1958–1995 på britiske Important Records.

Stein Urheim

Stein Urheim er musikar og fast skribent i Dag og Tid.