Ord om språk
Berg og bægjegrindar
Folk som misser interessa for ei tekst når dei støyter på ord dei ikkje skjønar, gjer lurt i å styra unna Olav Nygard. Han utvida ordtilfanget sitt jamt, fyrst og fremst gjennom å lesa og granska ordbøker. Ei av hovudkjeldene hans var Norsk Ordbok (1914) av Steinar Schjøtt. Når han fann eit ord som hadde nett den tydinga eller klangen han var ute etter, nytta han det, jamvel om ordet var lite kjent elles.
Nokre av oss stortrivst med språkleg detektivarbeid. Me har ikkje noko imot å slå opp i ordbøker midt i diktlesinga eller kika på ordlista som står bakarst i mange av utgåvene med Nygard-dikt. Nei, ordtilfanget er halve moroa! Å arbeida seg gjennom tekster med uvanlege ord er å «gå ein topptur i språket», som Arild Bye skriv i ein artikkel om Kristofer Uppdal (Språknytt 3/2011).
Kva er so eit «vanskeleg» ord? Det ymsar frå lesar til lesar, men me har gjerne ei aning om kva for ord som er ålment kjende og ikkje. I Nygard-ordlistene finn me ord som fyndels (‘initiativrik’), glòn (‘lysning’), rygd (‘redsle, gru’), timd (‘augnesyn, øygning av noko fjernt’) og traamøle (‘misstemning, dårleg lune, trass’). Her skal me sjå nøgnare på to andre ord: møne og bægje.
Møne er då grei skuring, kan me tenkja. Men sjå her: «Aa ungdoms himel! Solvarmt, solvarmt spralar / det mønelangs av bringeeld som brann» (frå «Til son min»). Og i «No kvil deg» står det at «her sildrar fram or heimsens merg og møne / ei heilag saft». Læt det ikkje litt vel underleg at safta sildrar fram frå mønet? Eller at bringeelden er oppå mønet?
Det er ikkje inkjekjønnsordet møne (‘takrygg’) Nygard har nytta her, men ein nær slektning: hokjønnsordet møne, som tyder ‘ryggmerg’. Jorda «rengjer/ si graaberg-møne ut», står det i «Til ein ven paa Italiaferd». Båe møne-orda er runne av ei rot som tyder ‘stikka fram, stå ut’. Andre nærskylde ord er man, manke og munn.
Digital tilgang – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
