Ei vond veke for Europa og USA

Dei siste dagane har det skjedd noko historisk: USAs president har teke avstand frå ein europeisk nasjon som kjempar for sjølvstende og demokrati. For to dagar sidan hevda Donald Trump at Ukraina blir styrt av ein diktator som ikkje er støtta av sitt eige folk. Det var denne staten, Ukraina, som starta krigen den 24. februar 2022, ein krig som framleis held på, sa han.

Fråsegnene frå Trump kom dels under ein pressekonferanse i Mar-a-Lago i Florida, dels i meldingar på nettstaden X. Det handlar ikkje om tilfeldige, lausrivne setningar som ein med litt godvilje kunne tolka den eine eller den andre vegen. Det handlar om lange resonnement der USAs president legg ut om konflikten mellom Russland og Ukraina.

Ikkje nokon gong dei siste dagane har han teke avstand frå den russiske krigføringa eller brotsverka den russiske leiinga har stått bak i Ukraina. Den som Donald Trump har teke avstand frå, er Volodymyr Zelenskyj, mannen som dei siste tre åra har leidd kampen mot Vladimir Putins krigsmaskin. 

Dramatiske utsegner

Ser ein fråsegnene til Trump i eit litt lengre perspektiv, forstår ein kor dramatiske dei er. Den 7. desember 1941 blei USA angripe av Japan. Få dagar seinare var USA i krig mot dei to europeiske diktatura Tyskland og Italia. Heilt fram til no har USA støtta europeiske land som har stått opp mot diktatur, anten diktaturet hadde svart, brun eller raud farge.

Støtta frå USA var avgjerande for at demokratiet overlevde i Europa, fyrst under den andre verdskrigen, seinare under den kalde krigen. På eiga hand hadde dei europeiske demokratia ikkje vore sterke nok til å stå imot fyrst det nazistiske Tyskland og deretter det stalinistiske Russland. Nato blei danna i 1949 ut frå denne forståinga.

Vietnam og Chile

Det er mykje ein kan kritisera amerikansk utanrikspolitikk for gjennom etterkrigsåra. Støtta til det korrupte regimet i Sør-Vietnam på 1960-talet var eit tragisk kapittel. Det same var støtta til kuppet i Chile i 1973, som kosta ein folkevald president livet.

Men i Europa stod USA heile tida på den same sida som den demokratiske halvparten av kontinentet. Då Russland gjekk frå å vera eit gryande, mogleg demokrati før år 2000 til å bli eit diktatur utover på 2010-talet, var det heller ikkje nokon tvil om kvar USA stod.

Alle var samde om kva ein måtte gjera då Putin i grålysinga den 24. februar 2022 starta den såkalla spesialoperasjonen mot Ukraina. Skulle ein redda demokratiet på i alle fall ein del av det post-sovjetiske området, måtte Ukraina få hjelp til å overleva og helst vinna krigen.

Dette perspektivet har vorte snudd på hovudet dei siste dagane. Fyrst møtte den amerikanske utanriksministeren Marco Rubio den russiske kollegaen sin, Sergej Lavrov, i Saudi-Arabia. Dei snakka om å få slutt på krigen i Ukraina, men like mykje snakka dei om å byggja ut det økonomiske samarbeidet mellom Russland og USA.

Ukraina som ein økonomisk koloni

Så kom avsløringa av at Trump hadde laga eit utkast til ein avtale som ville gjera Ukraina til ein økonomisk koloni under USA. Deretter kom fråsegna om starten på krigen i Ukraina og at «you should have never started it», og endeleg påstandane om at Zelenskyj er ein diktator som ikkje tillèt frie val i landet sitt.

Under normale omstende hadde det i USA reist seg ein storm av kritikk om ein president hadde ytra noko som berre delvis likna på dette. No er nesten heile Det republikanske partiet tyst. Dei fleste vågar ikkje å gå mot ein mann som har teke nakketak på godt over halvparten av det politiske etablissementet i USA. Dei fryktar at Trumps lange arm vil fanga dei inn og kasta dei ut i det politiske mørkeret, eller til og med rettsforfølgje dei.

Totalitært regime

Dette er akkurat den same mekanismen som Vladimir Putin nytta på byrjinga av 2000-talet, då han etablerte fyrst eit autoritært og sidan eit totalitært regime i Russland. Sjølv studerte eg som korrespondent i Russland denne prosessen på nært hald og forstod etter kvart innhaldet i den dreieboka som Putin gjorde bruk av. Fyrst nyttar ein frykt for å få motstandarar til å teia. Deretter tek ein fysisk kontroll over institusjonane. Til slutt er opposisjonen anten i fengsel, i utlandet eller på kyrkjegarden.

Det er vanskeleg å tenkja seg at det går så langt i USA. Men det at Trump har starta den andre presidentperioden sin med å styra gjennom ei endelaus rekkje presidentdekret, samstundes som han tek avstand frå eit demokratisk land som kjempar for livet mot eit diktatur, er illevarslande. Er ein i det pessimistiske hjørnet, kan det sjå ut som USA står framfor ei konstitusjonell krise der det må koma eit oppgjer med ein autoritær president. Om dette oppgjeret ikkje kjem, vil sjølve det amerikanske demokratiet slik vi kjenner det stå i fare.

   

Kva med Europa?

Kan Europa gjera noko i denne situasjonen? Om ein skal døma ut frå korleis dei europeiske Nato-landa har opptredd under Ukraina-krigen, vil ein seia nei. Rett nok har Europa gjeve meir pengar til Ukraina enn USA, sjølv om Trump altså påstår det motsette. Men problemet med den våpenstøtta som Europa har gjeve til Ukraina, er at det har vore for lite for seint. 

Denne veka – parallelt med at Trump svikta Ukraina – ser ein likevel noko som liknar på ei oppvakning på europeisk side. President Emmanuel Macron har teke fleire initiativ til å samla europeiske leiarar. Sundag er det val til ny forbundsdag i Tyskland, og venteleg blir Friedrich Merz frå CDU ny forbundskanslar. Han har markert seg som ein mykje sterkare støttespelar til Ukraina enn den varsame Olaf Scholz frå sosialdemokratane.

Om det dei neste vekene lukkast å etablera ei solid tysk-fransk-britisk støttegruppe for Ukraina, kan det vera eit håp. Kanskje kan då Volodymyr Zelenskyj om nokre månader sleppa å bli tvinga til å setja namnet sitt under ein audmjukande russisk-amerikansk fredsavtale, eit nytt München-forlik.

Halvor Tjønn er forfattar, journalist og fast skribent i Dag og Tid.