Denne veka publiserte Vatikanet eit dokument som slo fast at den katolske kyrka meiner at kjønnsteori opnar slusene for «den tidlause freistinga til å gjere seg sjølv til Gud». Vatikanet meiner at kjønnsoperasjonar og rørsler som forfektar at kjønn er flytande, er ein trugsel mot det menneskelege. Neste dag innførte Arizona det som i praksis er eit totalforbod mot abort, utan unntak for valdtekt og incest, og i England og mange andre europeiske land strammar ein no kraftig inn på lovverket kring såkalla kjønnsbekreftande helsebehandling for transfolk, særleg for unge.

Alt dette skjer eit par veker etter at eg drog til England for å intervjue verdas mest berømte kjønnsfilosof, Judith Butler, om den nye boka Who’s Afraid of Gender?. Boka er ei samtidshistorie om korleis Butler meiner at sterke reaksjonære krefter verda over har gjort «gender» til ein effektiv og mobiliserande syndebukk.

 Tåke og frukt

Butler er ein 68 år gammal jødisk filosof frå USA, mest kjend for gjennombrotsboka Gender Trouble frå 1990. Butler føretrekker å bli omtalt med pronomena they/them, som på norsk svarar til «hen» – men hen er ikkje særleg nøye på det.

Butler seier at hen bruker feil pronomen på folk stadig vekk; det er ikkje lingvistisk flisespikkeri og overvaking av språkbruk det heile dreier seg om. Elles er Butler kjend for bøker om pasifisme, etikk og skarp kritikk av Israel.

Av kulturkrigarar som meiner dei står på fornuftas siste skanse, blir Butler ofte brukt som kroneksempel på ein type livsfjern postmoderne teori som forfører og korrumperer unge sinn med obskurt og sjargongtungt språk, ikkje heilt utan grunn.

I 20 år har eg lese Butler med interesse, utan eigentleg å vere fan. Språket til Butler har blitt mykje tydelegare med åra, men hen er framleis ingen stor stilist. Det kan eg likevel tolerere, for hen er ein tenkar som har bana veg for at mange fleire kan leve eit friare liv. Og det finst kanskje ingen nolevande amerikansk filosof som i like stor grad som Butler har påverka kvardagsdiskusjonar verda over, også rundt middagsbord der ingen har høyrt om hen. Difor har eg alltid hatt Butler i sidesynet, heilt sidan eg som tjueårig retorikkstudent drog til USA for å ta kurs på retorikkprogrammet til Butler ved UC Berkeley.

«Butler meiner at 'kjønn' har blitt eit skremsel, ein mørk fantasiskikkelse, ein lynavleiar for frykt og forvirring i møte med klimakrise, ekte krigar og sosial ulikskap.»

Tilbakeslag

Butler kunne ikkje bede om ein betre boost til boklanseringa enn utspelet frå Vatikanet. Hen byrjar nemleg historia med korleis pave Frans alt tidleg på 2000-talet nemnde «gender theory» (noko misvisande kalla «kjønnsteori» på norsk) i same andedrag som atombomber og Hitlerjugend.

Butler trekker linjer frå Vatikanet til Putins åtvaringar om impulsar frå det dekadente «Gayropa», frå amerikansk sensur av barnebøker om skeivt liv til president Erdogan i Tyrkia og statsminister Orban i Ungarn – og vidare til statsminister i Storbritannia Rishi Sunak, som freistar audmjuke Labour-leiar Keir Starmer fordi han frontar ei open haldning i spørsmål om kjønn, medan han sjølv slår fast at «kjønn er sunn fornuft».

Samstundes held Italias statsminister Giorgia Meloni flammande taler i Marbella der ho oppmodar høgresida i ulike land om å kjempe i lag mot «LGBTQ-lobbyen og gender-based ideology». Meloni seier at ho er del av ein sterk koalisjon av likesinna politiske leiarar frå Finland, Polen, Tsjekkoslovakia og Ungarn. «Timen til patriotane er komen!», roper ho frå talarstolen.

Butler sveiper frå Afrika til Sør-Asia til Bolsonaros Brasil, der tilbakeslaga mot rettane til skeive og transfolk har vore ekstra omfattande. Og det er nettopp i Brasil at noko hende som kan sjå ut til å ha vore utløysande for at denne boka blei som ho blei.

Butler legg stor vekt på at pave Frans tidleg på 2000-talet nemnde «gender theory» i same andedrag som atombomber og Hitlerjugend.

Foto: Remo Casillim / NTB

 Heksebrenning

I 2017 samla det seg ei folkemengd utanfor eit brasiliansk kulturhus der Butler talte. Folkemengda hadde med seg ein figur med Butlers andlet på, med djevelhorn og rosa bikini, antakeleg meint å vere antisemittisk og seksuelt fornedrande på same tid. Mobben brende dokka, som i ei symbolsk heksebrenning, og då Butler skulle forlate landet, blei ho angripen på flyplassen av ei dame med ei tralle. 

Butler gjer mykje ut av denne hendinga. Sjølv må eg innrømme at eg ikkje synest scena med dokkebrenninga verkar fullt så dramatisk som hen skal ha det til. Hen er ein verdskjend, kontroversiell filosof; ei voodoo-dokke i ny og ne verkar som noko ein nesten må budsjettere med. Men så er det ikkje opp til meg å vurdere tyngda av andre folks erfaringar.

Likevel: Ein kan mistenke at det føregår noko mørkt i måten Butler bruker denne forteljinga på, noko som har ekko i seg av det hen skuldar motstandarane for.

Eit skremsel

Nøkkelordet i boka er eit for dei fleste framandt psykoanalytisk omgrep: «fantasme». Butler meiner at «kjønn» har blitt eit skremsel, ein mørk fantasiskikkelse som fungerer som ein lynavleiar for misnøye retta mot stats- og kyrkjeleiarar, og for frykt og forvirring i møte med klimakrise, ekte krigar og sosial ulikskap. Butler hevdar at den globale bølga av tilbakeslag mot homofile, transkjønna, ikkje-binære og abortrettar er – meir og mindre bevisst – fascistisk.

Ein gjer kanskje rett i å steile litt i møte med teoretikarar og aktivistar som lemfeldig bruker fascistmerkelappen. Eg stegla iallfall, og det var difor eg drog til London; eg ville finne ut om det polariserande ordvalet til Butler gjorde meg sint og bekymra fordi hen overdreiv, eller fordi hen hadde rett.

Brunbeising

Men så såg eg at Butler var ute og skapte blest i forkant av boklanseringa med å seie at såkalla gender-kritiske feministar er skuldige i å «alliere seg med reaksjonære krefter når dei gjer trans-, ikkje-binære og skeive folk til skyteskiver».

Der tek Butler det for langt. Den slags «guilt by association»-argument er for meg uuthaldelege. Dei tek lufta ut av rommet.  

Nettopp fordi eg har følgt Butler så tett, ofte med meir velvilje enn sjølve prosaen fortener, blei eg så ekstra forarga over dette altfor vidfemnande åtaket på feministar og andre kontrære som eg rett nok kan meine tek feil om mange ting, men som i alle høve ikkje skal bli brunbeisa på denne måten.

I boka seier Butler at hen vil roe ned samtala og lytte til motstandarane, men slike flosklar kjennest hole når hen i neste andedrag peikar på milde feministiske filosofar og lèt til å seie at dei ved å meina at berre kvinner er kvinner, går til sengs med totalitære regime.

Mykje med den nye boka er like irriterande, men sjølve historia hen fortel, er ikkje det, ikkje i breie strøk. Boka teiknar opp det som kjennest som eit viktig og ganske sant portrett av korleis anti-gender-idear dei siste åra har reist på tvers av landegrenser og krysspollinert ideologiske alliansar, og i den heilt siste tida fått meir og meir vind i segla.

Kaninholet

Ein gong i vår fall eg ned i eit kaninhol på internett, og brått blei eg radikalisert i fire ulike retningar samstundes. Eg høyrde eit par podkastar og såg eit par førelesingar på YouTube og blei totalt overtydd av standpunkt i kjønnsdebatten som var nye for meg, før eg gjekk til bøkene og podkastane til motsett leir og blei heilt indoktrinert der òg.

Om ein sit for seg sjølv framfor internettet, kan kjønnsdebatten sjå ut til å vere den spydigaste og mest nådelause av kulturkrigens underkategoriar – ei tiktokifisert parallellverd der dei mest høgrøysta folka tenker og snakkar i reels. Ein kan få fantomsmerter i skrollefingeren berre av å tenke på det. Debatten har alt: sex og skjebne og konspirasjonar – alt som set internett i brann.

Kanskje kan ein sortere aktørane i denne debatten i fire hovudalliansar, fire skyttargraver, alle med kvart sitt imponerande retoriske arsenal:

1.

Ei brei rørsle av kjønnsteoretikarar, transaktivistar, skeive og ikkje-binære som kjempar for kjønnsmangfald, med tilhøyrande krav om sjølvråderett og helseomsorg. Denne rørsla vil Butler samle i ein brei koalisjon med plass til meiningsmangfald.

Innanfor denne rørsla finst det ulike posisjonar i spørsmålet om forholdet mellom natur og kultur. Butler får ofte feilaktig både skulda og æra for ideen om at kjønn er sosialt konstruert. Butler er rett nok grautete i dette spørsmålet, men hen vil flytte fokuset vekk frå teorien som først gjorde hen berømt for 35 år sidan, om gender som «performativitet» (dette blir unødvendig komplisert på norsk, fordi vi ikkje skil mellom sex, som betyr biologisk kjønn, og gender, som betyr noko meir som kjønnsidentitet eller kjønnsuttrykk). Butler seier at jo da, biologisk kjønn er ekte, men kjønnsidentiteten vår blir forma i eit samspel med kulturelle, historiske og geografiske forhold.

I den nye boka skriv Butler: «Kva om faktisk ingen har sagt at kjønn ikkje er ekte, sjølv om nokon har stilt spørsmål ved kva denne realiteten faktisk består av?»

2.

Feministar som meiner at det Butler og Butlers allierte står for, trugar alt det kvinnerørsla har kjempa fram: Denne gruppa kallar seg gjerne «gender-kritiske feministar», men er meir kjend under det ofte nedsettande kallenamnet TERFs (transekskluderande radikale feministar). Desse har hovudsete i Storbritannia, no kjent som Terf Island, og er særleg fronta av den lesbiske filosofen Kathleen Stock og gjorde ekstra synlege verda over av Harry Potter-forfattaren J.K. Rowling.

Desse feministane legg ofte vekt på at kvinner treng trygge rom, og dei fryktar at farlege menn berre ved å seie at dei er kvinner, skal få tilgang på damedo, kvinnegarderobar, kvinnefengsel og krisesenter.

Dei meiner òg at kjønnsrørsla er eit døme på marknadslogikk og transhumanisme som har gått amok, der folk står fritt til å shoppe identitetar uhemma av fysiske vilkår. Som prov på dette peikar dei gjerne på korleis heile Silicon Valley, som ligg rett nedi hogget frå campusen til Butler, alltid er dei første til å omfamne nye ekspansjonar av kjønnskategoriane.  

3.

«The Intellectual Dark Web»: Podkast-guruar som Jordan Peterson, Ben Shapiro og, meir overraskande, forfattaren Meghan Daum, ein essayist eg alltid har beundra, men som i denne debatten har blitt så frelst av sin eigen motkulturelle persona at eg av og til fell av. Desse ser på seg sjølve som politisk heimlause intellektuelle i ei galen samtid, og meiner gjerne at identitetspolitikk er ei destruktiv avsporing frå ekte politikk og sunt folkevett.

Desse meiner typisk at kjønnsdysfori (ein tilstand der ein ikkje føler at kroppen ein er fødd i, svarar til kjønnsidentiteten) er ei moteriktig sinnsliding, og at vaksne som legg til rette for slikt blant unge, er skuldige i grov omsorgssvikt. Dei samanliknar gjerne kjønnsbekreftande behandling med dei største feilgrepa i medisinhistoria, som lobotomi og fjerning av livmor for å kurere hysteri.

Mange av dei eg føler meg mest heime hos reint litterært og kulturkritisk, er å finne i desse korridorane, men når eg møter dei her inne, liker eg dei ikkje. Retorikken deira i desse samtalene har det med å vere hjartelaus og pubertal; spydig, men ikkje treffande, ironisk, men ikkje vittig.

Blant dei mest overflatiske i denne kategorien finn ein også dei som bygger heile argumentasjonen sin på evolusjonspsykologiske flosklar. Desse bruker ofte ein pseudo-vitskapleg sjargong som overfører ord som «epidemi», «giftig» og «smitte» frå biologiske til sosiale forhold. (Av og til er det dessutan eit finurleg samanfall mellom folk som meiner at kjønnsteori er ein pandemi, og folk som meiner at korona ikkje var det.)

Jordan Peterson blei først berømt forå nekte å bruke andre pronomen enn "han" og "ho" om folk.

Foto: Gage Skidmore via Wikimedia Commons

4.

Religiøse konservative som meiner at tukling med biologien fornærmar Gud: Blant desse finst det enormt godt finansierte nettverk, teologar som skriv bøker om at gender theory er farleg og ugudeleg, og ein enorm kapasitet til å få desse bøkene omsette og distribuerte på all slags språk verda over.

 Styggkloke ekkokammer

Debatten mellom den første og dei tre siste av desse posisjonane er heseblesande stygg, sjølv for internettet å vere. I kvar av desse ekkokammera kan det til tider kjennest som om det ikkje finst røyster som ikkje feilrepresenterer posisjonen til motstandarane. Alle maner til ei meir faktabasert samtale, og overalt bruker folk forsking og statistikk på tendensiøst vis.

Innanfor kvar leir finst det forfattarar og tenkarar eg har respekt for og sympati med. Og innanfor kvar leir blir eg overtydd om at her bur det viktige idear. Men så er det noko med måten ein forstår omverda på frå innsida av kvart digitale ekkokammer, som gjer desse sanningane vanskelege å hente med seg tilbake opp i dagslys.

Ute i samfunnslivet, derimot, i den fysiske røynda der samtaler skjer mellom kroppar, mellom folk som ser kvarandre i auga, har eg alltid følt at kjønnsdebatten er spanande og frigjerande, med svimlande eksistensielle og erkjenningsmessige implikasjonar, full av leik og glede og ei kjensle av at verda endrar seg på fine måtar. Noko av det kjekkaste med å vere gjestelærar her og der, er å oppleve kor mykje klokare og opnare debatten om desse tinga ofte er i klasserommet enn i kronikkane om kor dårleg det visstnok står til hjå ungdommen.

Folk imellom er det få som skrik om dommedag, fascisme eller om at motstandaren skjuler sine eigentlege motiv som skap-pedofil demon, slik katolske teologar gjer om Butlers rørsle. Det er noko Butler enkelt kastar tilbake ved å påpeike at ingen institusjon i verda har vore meir skandalisert av pedofili enn nettopp den katolske kyrkja.

 Dogme mot dogme

Eg blei på ekte kvalm og uroleg av å freiste orientere meg der nede i kaninholet. Verda skildra der var så stygg og vond, heilt ulik det eg ser når eg går rundt i verda, ser folk inn i andletet. Eg tenkte at dette kan eg faktisk ikkje skrive om likevel, eg må trekke saka – eg veit ikkje nok, eg har ingen posisjon, inga fast jord å stå på.

Det kjendest som om ingen ville kvarandre vel der nede, sjølv om alle partar i konflikten sa at dei var der for å forsvare dei svakaste og det mest sårbare, om dei så meinte at dette var kvinner truga av menn, transfolk som blir strippa for hardt tilkjempa tilgang på kjønnsbekreftande helseomsorg, tanke- og talefridommen til dei som nektar å underkaste seg sjargongen til rådande dogme, eller, kanskje litt mindre engasjerande for min del, skaparverket som sådan.

 Patologiseringa

Dessutan er dette ein debatt prega av uhorvelege mengder anekdotisk bevisføring, i alle leirar. Ein leiter opp enkelthendingar og generaliserer ut frå dei. På motsett side blir desse anekdotane tolka som prov på at folk er hysteriske, og at det dei peiker på som ein fare, eigentleg ikkje er det det dreier seg om.

For eksempel: Ein kritikk mot dei kjønnskritiske feministane kan vere at dei ofte legg for stort skadepotensial i sjølve penisen, og at mange generaliserer ut frå eigne traume med valdelege menn, slik Butler skulda J.K. Rowling for å gjere då Harry Potter-forfattaren kasta seg inn i kjønnskrigen på terfane si side. «Her er det fantasiverda som er i spel», skriv Butler.

Butler legg motstandaren på terapibenken og konkluderer med at nei, du er ikkje sint, du er eigentleg redd. Det du trur er ei politisk meining, er eigentleg ei forsnakking, ein lekkasje frå eit personleg sår. Dette handlar ikkje om samfunnet, men om dine eigne erfaringar med den valdelege mannen din.

Dette er ein hersketeknikk.

«Nei, du er ikkje sint, du er eigentleg berre redd» er kanskje den mest klassisk manipulerande misbruken av psykoanalytiske verktøy som finst, når det blir brukt slik som dette, av ein maktperson mot ein meiningsmotstandar.

«Butler legg motstandaren på terapibenken og konkluderer med at nei, du er ikkje sint, du er eigentleg redd.»

Det finst presedens for dette grepet hos sjølvaste Sigmund Freud. For å tekkast idétrendane i Wien i samtida gjekk han vekk frå å tru på pasientane sine når dei fortalde om overgrep, og over til å lage ein ny og meir sexy teori om at minnet om misbruk eigentleg var ein mørk fantasi som sprang ut frå ein fortrengd lengsel etter folk som han – farsfigurar med makt. Slik klarte han å snu det unge pasientar fortalde om overgrep som hadde skjedd i eit anna rom, i fortida, til å handle om ein fantasi der og då, i terapirommet, med seg sjølv i rolla som skremmande og storslått begjærsobjekt.

Er det ikkje det same Butler gjer, tenkte eg, når eg las korleis hen skildra raseriet mot kjønnsteori som malplassert frykt for til dømes klimakrise, med folk som hen sjølv som mystisk og uimotståeleg demon?

Om eg skulle tolke Butler slik hen tolkar anti-gender-rørsla, kunne eg ikkje då gjere ein psykoanalytisk diskursanalyse av forteljinga om hendinga i Brasil og avsløre at den nye boka til Butler eigentleg er ein gigantisk projeksjon, der ho gjer nøyaktig det same som ho skuldar fiendane for å gjere? Med ein slik lesemåte kunne eg sagt at denne boka slett ikkje er det ho gir seg ut for å vere, men eigentleg er eit lite tempel bygd kring Butlers antikristkompleks.

Butler, som fremste representant for «gender»-rørsla, blir portrettert som kjønnskampens største syndebukk, og dermed ein slags frelsar: korsfesta for heile verdas synder (kapitalisme, krig, menneskeskapte klimaendringar). Men ein slik konklusjon ville vore altfor spekulativ og langt under beltestaden, nesten bokstaveleg talt. Det ville vere å lese slik som Butler les dei radikale feministane, som fanden les Bibelen, eller som paven les Butler.

 Målet, men ikkje vegen

Sjølv om eg er skeptisk til den psykoanalytiske fjerndiagnostiseringa Butler held på med, så tenker eg at samtidshistoria hen skriv, er viktig og kanskje riktig. Eg liker ikkje måten ho kjem fram til det som moglegvis er rett konklusjon.

Når Butler analyserer til dømes dei kjønnskritiske feministane sitt fokus på det dei ser som farlege menn i forkleding, så har hen eit godt poeng: Ei og anna transkvinne kjem til å forgripe seg, for der det er folk, er det overgrep, men å peike på desse einskildsakene og bruke dei som bevis, utan å ta med eit større bilete som òg omfattar valden transfolk og ikkje-binære blir utsette for, blir for selektivt.

Det er dessutan litt ironisk at mange transekskluderande feministar legg så stor vekt på ein tenkt valdstrugsel frå ikkje-opererte transkvinner, som jo er den penisdinglande delen av befolkninga som gjerne er minst interessert i å ha ein penis. Å snakke som om nærværet av ein penis alltid er nærværet av eit potensielt våpen, slik mange feministar no gjer, er å overvurdere denne kroppsdelen, som jo er den blautaste og mest kjenslevare av menneskelege ekstremitetar. Her blir instrument forveksla med drivkraft. Å seie at ein pikk er årsaka til ei valdtekt, er som å seie at ei hand er årsaka til eit kvelartak.

Jo, valdtekter skjer stadig vekk, og det er mest menn som valdtek, og mest kvinner som blir valdtekne, og samfunnet bør gjere mykje meir enn i dag for å førebygge valdtekt. Men det betyr likevel ikkje at det er legitimt å tenke at det er eit kjenneteikn ved menn at dei er valdsforbrytarar. Det er gode grunnar til å meine at ein i namnet til likestilling og sunne kjønnsrelasjonar bør legge bak seg slike generaliseringar om det mannlege. Gutane som skal vekse opp i all denne støyen, fortener betre.

På ei anna side: Dei kjønnskritiske feministane har grunn til å føle seg urettvist demonisert av folk på dei hippe fløyene av gender-rørsla, der ein snakkar med forakt for kvite, vestlege middelklassekvinner og deira frykt for det mannlege, og det gender-rørsla ser på som utdaterte og ikkje-progressive syn på til dømes prostitusjon og individuell valfridom.

Altfor mange på denne fløya blir stempla som «transfobe». Blant desse er folk som eksplisitt erkjenner at transfolk er ein uhyre utsett del av befolkninga, og at kjønnsdysfori er ein ekte tilstand som bør bli møtt med spesialisert helseomsorg – om enn dei meiner at unge folk helst ikkje skal kunne bli opererte eller gjere irreversible endringar på kroppen sin.

Det finst kjønnskritiske feministar som meiner at juridisk kjønn ikkje bør vere sjølvbestemt, men som likevel som ei sjølvfølge går transfolk og ikkje-binære i møte ved til dømes å bruke føretrekte pronomen, av respekt for den einskilde. Men desse druknar i støyen. Det same fenomenet finst i alle fire leirar. 

 Sjangerlæra

Kanskje er det nettopp noko med sjangerkonvensjonane som desse debattane utspelar seg innanfor, som har gjort kjønnsteori til ein så effektiv syndebukk for populistiske reaksjonære krefter verda over: den spydige tonen, den humørlause ironien, den enorme viljen blant dei stridande partane til å drite ut motstandaren heller enn å lytte, og å blåse diverse farepotensial ut av proporsjonar.

Noko må det iallfall vere, for det er verkeleg underleg at dette som i utgangspunktet var ein ganske smal akademisk og aktivistisk debatt, brått har innteke hovudscena i internasjonal politikk.

Samtala kjem

Alt dette tenkte eg på, der eg sat på toget frå London til Oxford, på veg til rådhuset der Butler skulle samtale med Amia Srinivasan, ein filosof eg har stor sans for. Ved inngangen til rådhuset stod ein smilande gammal mann i lang kjortel og med stort kors om halsen og delte ut flygeblad om kvifor kjønnsteori var djevelens verk.

I salen var det eit hav av unge folk, mange med rosa eller blått hår. Stemninga var varm og fri og klok, heilt ulik stemninga i dei tilsvarande digitale romma. På scena sat Butler i den litt for stramme skinnjakka som står i stil med den klamme, måneformørkingsaktige skrivestilen hen notorisk blir håna for, og som eg har så blanda kjensler for.

«Bøkene dine redda livet mitt», ljoma det frå salen, frå ein blid ungdom med eit vakkert og ambivalent kjønnsuttrykk.

Neste dag sette eg meg ned med Butler for å snakke ut om det heile.

Ida Lødemel Tvedt er journalist i Dag og Tid.

Intervjuet kjem i neste avis.