Det var politimeldingar, dusørar, grove skuldingar, blanke løgner, «personlege tragediar», lite gjennomtenkte utspel frå nasjonale kunstorganisasjonar, sjølvmarginalisering og krav om offerstatus.

Går det an å trekke ein lærdom ut av denne smørja? Det går iallfall an å gjere eit forsøk. Då må vi først gå mange år tilbake, til ei facebookside som kalla seg «Sløseriombudsmannen». Her blei det spreidd tips og nytt rundt det som blei sett på som sløsing med offentlege pengar. Den anonyme ombodsmannen fann nok å ta tak i, for den norske staten er som kjent lekk, og norsk kapitalisme dreier seg i stor grad om å finne og utnytte dei største hola.

Nokre gonger retta Sløseriombudsmannen blikket mot kulturlivet og kunstnarar også. Mange fekk millionar av offentlege kroner til prosjekt som det ikkje var vanskeleg å karikere, om det var det ein var ute etter, og det var Sløseriombudsmannen. Han såg på kunstprosjekta utan godvilje og kontekst.

Reaksjonane på den populære facebooksida var så sterke at mange kunstnarar meinte dei var blitt grovt trakasserte på grunn av Sløseriombudsmannens oppdateringar. Nokre hevda til og med at det var blitt sett fram alvorlege, ulovlege trugsmål mot dei. Det blei hevda at politiet hadde blitt kopla inn.

Harmen var derfor stor i delar av kunstmiljøet då det blei klart at scenekunstnaren Morten Traavik skulle lage ei oppsetting som involverte Sløseriombudsmannen. Framsyninga Sløserikommisjonen var eit work in progress. Ingen visste kva som kom. Men før nokon kjente innhaldet i oppsetjinga, starta delar av «det frie scenekunstmiljøet» ein kampanje mot teaterframsyninga.

Kjente ressurssterke folk frå norsk samfunnsliv hadde sagt ja til å delta i prosjektet, som ikkje er tradisjonelt teater, men meir liknar på eit debatterande talk show, skulle det vise seg. Vi snakkar her ikkje akkurat om kvite, nyliberale kunsthatarar, men om sterke, kritiske folk som Shabana Rehman og Mímir Kristjánsson (snart også på Stortinget).

No freista dei som stod i spissen for kampanjen mot Sløserikommisjonen, å overtale dei til å trekke seg frå framsyninga. Kristjánsson stod på sitt og såg ikkje noko gale i å diskutere ytringsfridom i denne konteksten. Det kunne verke som han kjente det som ei nedvurdering av eiga dømmekraft.

Andre gav etter for presset. Festspillene i Bergen, som skulle sette opp framsyninga, trekte seg. Norsk kulturråd, som har støtta Traavik økonomisk med millionar (noko han ironiserte hemningslaust over i møtet med Sløseriombudsmannen), hamna òg i elden.

Scenekunstnarane og akademikarane som stod bak kampanjen mot Traavik, kravde å få halde ein «motkonferanse» eller seminar. Der skulle dei bestemme innhald, og dei som blei kritiserte og skulda for rasisme (Traavik), skulle ikkje få sjansen til å forsvare seg. Norsk kulturråd bøygde seg bakover og arrangerte eit seminar i regi av Kulturrådet, slik aktivistane hadde kravd. Det som skulle vere ein tung og byråkratisk institusjon, såg ut til å velje side i konflikten.

Her høyrer det med at alle scenekunstnarane i over eitt år hadde hatt ein open invitasjon til Sløserikommisjonen av Traavik, for å legge fram sitt syn, eller gjere akkurat det dei ville. Det blei kategorisk avvist. Kulturrådet var òg invitert til Sløserikommisjonen, men svarte ikkje eingong på invitasjonen.

Kven var kunstnarane bak kampanjen? Nokre hadde ganske nyleg vore utsette for ein dritpakke utan like sjølv, etter oppsettinga Ways of Seeing. Her hadde dei blitt skulda for ein heil masse, av folk som ikkje hadde sett framsyninga.

Mykje av merksemda kom frå dei mystiske åtaka og trugsmåla mot heimen til justisminister Tor Mikkel Wara, som sjølv karakteriserte det som «eit angrep på demokratiet». Unnskyld, tidlegare justisminister Tor Mikkel Wara. Han gjekk som kjent av etter at sambuaren hans, Laila Bertheussen, blei sikta for å stå bak alt saman. Ho blei etterpå kjent skuldig i to rettsinstansar, men har anka straffeutmålinga, som blei fengsel i eitt år og åtte månader.

Motivet var å sverte Pia Maria Roll, Hanan Benammar, visningsscena Black Box Teater og andre som stod bak Ways of Seeing. Det skulle sjå ut som ein galen venstreaktivist hadde sett framsyninga og deretter gått til angrep på heimen til justisministeren. Slik såg det ut for mange. Stortingsrepresentanten Christian Tybring-Gjedde (Frp) kravde at Black Box Teater blei fråtatt statsstøtta. Men det var hans eigen omgangsven Laila Bertheussen som stod bak angrepa på hennar og Waras heim.

No fekk Ways of Seeing-kunstnarane mykje sympati, og det var vel fortent. Seinare sette nokre av desse i gang kampanjen mot Traaviks prosjekt, altså mot eit teaterstykke som dei ikkje hadde sett. Og verkemiddel som vart nytta i kampanjen, skulle, som vi skal sjå, vise seg å vere fabrikkerte.

Her skuldar eg lesarane å gjere merksam på at eg både kjenner folk som har vore utsette for kommentarfeltet til Sløseriombudsmannen, og er ven med Morten Traavik. Derfor vart eg ikkje overraska då eg las om Sløserikommisjonen. Traavik har gjort det til ein spesialitet å gå inn i det ubehagelege, og han har provosert mange med dette, både på høgresida, med alle sine samarbeidsprosjekt med Nord-Korea, og på venstresida, ikkje minst ved å nærme seg Sløseriombudsmannen. Mange blir ikkje kloke på kva han sjølv meiner, og det trivst han godt med.

Kva var motivet med å invitere Sløseriombudsmannen inn på scena? Eg har ikkje spurt Traavik, men eg kan tenke meg han ville snudd på det og spurt om kvifor ein ikkje skulle gjere det. Kva var det å vere redd for? Sløseriombudsmannen, som viste seg å vere ein ganske tørr og sakleg finansrådgivar som heiter Are Søberg, var trass alt berre ein enkeltperson med ei facebookside. Korleis kunne han på nokon måte vere eit trugsmål mot norsk kunst og den statlege finansieringa? Om ikkje kunsten og støtteordningane var robuste nok til å stå imot åtaka hans, så kunne ein vel like gjerne legge dei ned?

Eg trur ikkje det er slik, berre så det er sagt. Men her framstilte nokre kunstnarmiljø seg som ei marginalisert gruppe med behov for vern mot eit enkeltindivid. Det var merkeleg, ja, nesten litt bisart, for alle som er vande med å tenke på kunstnarar som over gjennomsnittet ressurssterke folk.

At kunstnarar kan vere usikre på verdien av eige arbeid, jobbar mykje åleine og kan ha lite pengar, gjer mange av dei sårbare. Sløseriombudsmannens facebookside blei populær, og det var sjølvsagt ikkje hyggeleg for kunstnarane som fekk prosjekta sine gjorde til latter. Men her gjekk det føre seg ei massiv stakkarsleggjering som fekk mange til å stusse. «Kunstnerisk frihet er under trussel» [sic.] heiter det til dømes i overskrifta til eit opprop via Black Box Teater i høve saka. I oppropet blir Sløseriombudsmannen kritisert «for å gjøre narr av kunstnere på en totalt urettferdig og manipulerende måte».

Mykje skurra frå første stund. At mange var blitt gjorde narr av, er sant. At det kan kjennast ubehageleg å bli gjord narr av, av folk som kanskje ikkje har anna enn forakt til overs for heile kunstformer, er endå meir sant. Men hadde innlegga frå Sløseriombudsmannen verkeleg fått kommentarfeltet til å gå amok med trugsmål og hets mot kunstnarar, slik det blei hevda?

Om det hadde vore snakk om innvandring, ville eg trudd det. Men lar verkeleg sjølv dei kortaste kortskallane seg provosere til valdstrugsmål berre fordi dei får fordommane sine om kunst stadfesta? Det verka lite sannsynleg.

Det verka som om ei lang rekke agendaer var sette i sving samstundes: Dei dreidde seg om prestisje, økonomi, identitet, politikk, identitetspolitikk og kunstnarens posisjon, både i eigne auge og i media. I bakgrunnen blei det mumla om det som kunne minne om konspirasjonsteoriar, der Sløseriombudsmannen var del av eit stort nyliberalt komplott. Og kvifor oppførte nokre miljø seg som om dei kunne kommandere Norsk kulturråd? Endå meir interessant: Kvifor lét Kulturrådet seg tilsynelatande instruere?

Kva venta kunstnarane at skulle skje? At det blei forbode å gjere narr av kunstnarar og det Søberg rekna som sløseri med offentlege pengar? Nei, det ville vore synonymt med å legge ned demokratiet. Å ta frå alle i Noreg tastaturet ville ikkje vore nok. Ein måtte ha slått av internett i tillegg.

Så kva ville dei oppnå? Kvifor rista dei det ikkje berre av seg, i staden for å gi Sløseriombudsmannen så mykje merksemd (eg hadde aldri høyrt om han før kunstnarane begynte å protestere)?

Var det sympati dei var ute etter? Dei lukkast i så fall i oppsiktsvekkande grad.

Saka tok ei ny vending då 15 (!) nasjonale kunstnar­organisasjonar i sommar gjekk ut mot Ytrings­fridomskommisjonen og Sløseriombudsmannen, for å verne kunstnarar mot hets.Initiativet kom frå foreininga Norske Dansekunstnere og leiaren Kristine Karåla Øren, og hadde ei merkeleg utforming. Om organisasjonane ikkje svarte på oppropet innan 24 timar, blei tagnaden rekna som semje. Negativ opsjon, altså. Full konformitet blei forventa, med den største sjølvfølgje.

Det var umogleg, midt i den løpande debatten, å ikkje tolke oppropet som ein kritikk av Traaviks konkrete prosjekt – frå organisasjonar han like gjerne kunne vore medlem av.

Same morgon som protestbrevet blei lansert, trekte Begard Reza seg frå Ytringsfridomskommisjonen, i protest mot at Traavik og Sløseriombudsmannen var invitert til kommisjonens innspelsmøte. Også i denne saka skulle merkelege, udokumenterte påstandar få heilt sentrale roller. Dei to aksjonane stod fram som koordinerte, og med opphav i det same vesle miljøet av aktivistar.

Tunge institusjonar som ein skulle tru hadde som jobb å tenke prinsipielt, som Norsk kulturråd og Den norske Forfatterforening, handla tilsynelatande spontant og kjenslestyrt. Jobben deira er å vere vaksne folk med ansvar og forstand, dei skal representere eit stort spekter av folk. No stod dei meir fram som impulsive tenåringar, overtydde om at alle ville skjøne at dei var dei gode menneska med så riktige og sunne haldningar at det ikkje var nokon grunn til å bruke hovudet.

Leiinga i forfattarforeininga hadde tydelegvis ikkje lært noko som helst sidan sist, då det blei bråk rundt annulleringa og orsakinga for «æresretten» forfattarane sette under krigen.

Reaksjonane kom sjølvsagt. Mange medlemmer skjønte at forfattarar og kunstnarar er meir avhengige av ytringsfridom enn andre. At kritikk kanskje var «urettferdig» og ramma dei sjølve, gjorde han ikkje illegitim. Kva om nokon begynte å krevje at kunsten og litteraturen skulle vere «rettferdig»? Er ikkje ytringsfridommen nett for å sikre folk retten til å seie det andre synest er ubehageleg å høyre? Såg det ikkje her ut som om kunstnarar, som opptrer på offentlege scener og kanskje blir lønte av staten, kravde eit vern ingen andre grupper har – spesielt ikkje mot nettopp forfattarar og kunstnarar? Var det ikkje nettopp slike ting som gjorde det så lett å forsvare Ways of Seeing mot dei som gjekk til åtak på teaterstykket?

Så var det dei alvorlege trugsmåla. Kristine Karåla Øren, forbundsleiar i Norske Dansekunstnere, hevda innlegga til Sløseriombudsmannen hadde «utløst ekstreme mengder med hets» mot kunstnarar. Øren hevda kunstnarar hadde fått «drapstrusler» og «hakekors malt på døra», som ho sa til Klassekampen (29. juni 2021). Etter som tida gjekk, festa slike påstandar eller rykte seg som udiskutable sanningar.

Til slutt lova Traavik i sommar ut ein dusør på hundre tusen kroner (av eiga Kulturråd-finansiering) til den som kunne dokumentere eitt einaste tilfelle av trugsmål som følgje av Sløseriombudsmannens postar. Det blei heilt stille i mange veker. Så dobla Traavik dusøren til to hundre tusen. Ingen melde seg no heller. Sidan det skulle ha vore ein flaum av trugsmål, skulle ein tru det blei eit kappløp mellom blakke kunstnarar for å innkassere den store premien.

Ei mogleg sak kom fram, via scenekunstnaren Tormod Carlsen, som skulle ha vore innom konfliktrådet. Carlsen, som då satt i Kulturrådets faglege utval for fri scenekunst, blei driven frå skanse til skanse. For eit par veker sidan blei det klart at alt var bløff. Det var aldri noko trugsmål. Det som skulle dokumentere meklinga i Konfliktrådet, var ei rein forfalsking, gjord av Carlsen sjølv. Farsen såg no ut til å vere komplett.

Heile saka likna no meir absurd teater enn noko som har vore vist på ei norsk scene sidan 1970-talet. Ein kunstnar var villig til å risikere sitt namn og rykte, med løgn og manipulasjon, for å bli sett på som eit offer.

Kvifor er offerrolla blitt så verdifull? Før var offer det siste ein ville vere, no kan det sjå ut som om rolla er blitt attraktiv. Kvifor det er blitt slik, kan ein berre spekulere på. Mykje av dagens «kritiske teori» legg stor vekt på rasisme, identitetspolitikk og seksualitet, og svært mykje handlar om å identifisere offer. Og om ein ikkje er eit offer, så høyrer ein kanskje til i ei privilegert gruppe, i den kvite majoritetskulturen som står bak ugjerningane. Ingen vil vere der.

Er offerrolla på denne måten blitt ein snarveg til posisjonar, og kanskje makt og pengar? Ligg vinsten i at ingen kan motseie eit offer utan å risikere trøbbel og å bli skulda for å vidareføre og forsterke overgrepa? Offeret eig historia om seg sjølv som offer og veit kva som må gjerast for å rydde opp. Ein kan krevje handlingsplanar, stipend og ekstraordinære midlar for å motarbeide problemet.

Mange media og 15 kunstnar­-
organisasjonar var med på leiken. Dei gjentok påstandar utan spørsmål, fram til Nettavisen og nattavisa Subjekt tok tak i saka. Då hadde det gått eit år.

Her ser vi litt skumle mekanismar i sving, som det går an å utnytte for å oppnå fordelar. Folk kan søke seg mot ein offerstatus, som ein medviten taktikk, og komme svært langt med det.

Om det var Traavik og Sløseriombudsmannen som sat på tiltalebenken, så er aktoratets sak gått fullstendig i oppløysning.

Ein av personane som førte an i kampanjen mot Traavik og Ytringsfridomskommisjonen, viste seg ikkje berre å ha gjort underslag. I tillegg hadde det kome sju varsel om at han skulle ha drive med grov seksuell og psykologisk trakassering over lang tid, utan at det blei reagert. Han var òg politimeld for valdtekt og mishandling.

Scenekunstnaren Tormod Carlsen er politimeld av konfliktrådet for forfalsking av dokument. Fleire av kunstnarorganisasjonane som skreiv under på oppropet, inkludert Den norske Forfatterforening, har trekt tilbake støtta til oppropet etter at medlemmer protesterte og kravde røysting om saka.

Sløseriombudsmannen har fått ei fast spalte i Nettavisen. Morten Traavik er i Albania og forskar på æreskulturen blant folket i fjella der.

Morten A. Strøksnes

Morten A. Strøksnes er forfattar, journalist og fast skribent i Dag og Tid.