Dette kunne ikkje Åshild forstå. Tvilen fekk henne til å kontakte museumssnikkar Jarle Vangstad, som kom og vurderte tilstanden. Han fann ingen skade i taket, alt treverket var i beste stand. Så taket ligg framleis slik det var bygt.

I 1989 sette Åshild og ektemannen, Per Anders Øwre, i gang. Ti år seinare kunne dei flytte inn. Gjennom heile perioden hadde dei kontakt med fylkeskonservator Kolbein Dahle og museumshandverkar Jarle Vangstad. Alt dei har gjort, er i samsvar med råda frå dei og andre med innsikt i bygningsvern. Tilskot til finansieringa søkte dei ikkje om, og det gjekk med mange pengar og mykje arbeid før huset var i stand.

Namnet lån kjem av norrønt ‘lon’ som mellom anna tyder rekkje. Ei lån er ein lang bygning, på Forberg 26,5 meter. Den eldste delen av huset er frå 1740-talet. Resten vart bygt til i 1850. 1740-delen har den dag i dag den gamle inngangsdøra med eit tydeleg dekorert felt på veggen over karmen – ei typisk 1700-talsdør som framleis gjer nytten, snart 300 år gamal. Den yngre døra, frå 1850, er også vakkert snikra og framleis intakt.

I den yngre delen står vindauga på loftet høgre i veggene enn i den eldste, og dei har eit litt anna listverk.

Leiglending

Lars Gundersen Forberg, tipp-tipp-tipp-oldefar til Per Anders, kom til garden i 1701 som leiglending. Han fekk bygd låna i 1740 – då som eit såkalla treromshus med gang/kjøkken i midten og to like stover – ei på kvar side av inngangen. I 1767 fekk sonen kongebrev på garden. Etter den store nordiske krigen la kongen eigedomar frå krongodset ut til sal på auksjon for å få inn pengar til ei botnskrapa statskasse.

Garden var i slekta fram til 1866. Då var det ikkje lenger råd å drive jordbruk på markene. Der «var hus og gardar (gjerde) overalt», som det ein stad står. Ytterøen Mining Company var i gang med storstila gruvedrift. Sidan tidleg på 1500-talet hadde det vore henta kopar og koparkis frå forbergsgruvene. Lønsemda gjekk opp og ned – i periodar var det stillstand. Frå 1861 vart det stordrift, no etter svovelkis.

På det meste arbeidde over 400 mann i gruvene, som låg på denne eine garden. Dei leverte 20 prosent av verdsproduksjonen. Drifta på Ytterøya var største industrien i landet. Folk budde og leigde alle stader – på husmannsplassar, på gardane, i nybygde husmannsstover og brakker og arbeidarbustader som verket sette opp. 25 personar budde i tunet på Forberg ved folketeljinga i 1865.

Litt seinare, i 1875, gjekk det eit leirras på garden. Etterpå reiste bergverket ein ny direktørbustad ligg lenger nede i terrenget. Her kom òg eit heilt gardsanlegg.

Forbergs-låna fekk ei ny rolle. Styraren av verket hadde budd der til familien fekk seg nytt hus. Då flytte verkslegen inn. I 23 år frå 1866 var det skule i storstua. Ho tente òg som andaktsrom, tingstove, auksjonslokale, forsamlingshus og endå meir. Sist i gruveperioden var låna innreidd for fire familiar.

I 1913 vart det slutt på drifta, rundt 400 år etter at dei leverte den første koparklumpen. Foreldra til Per Anders, Helga Forberg og Anders Øwre, forpakta Forberg fram til 1927, då dei fekk kjøpe garden. Den gamle slekta etter Per Forberg, han som selde i 1866, sat igjen i tunet.

Berga huset

Då Åshild Bjørgum og Per Anders Øwre på Forberg fekk ta låna om hende, hadde ho stått kald og ubrukt i mange år. Dei ville først og fremst berge det gamle huset – det hyser så mange historier – og føre det attende til opphaveleg rominndeling.

Det har dei gjort. Veggene er dei same som låna hadde etter utvidinga i 1850. Med unnatak av skråtekkja for den austre enden, er bygningen lafta. Utvendig er kledninga ny, kopi av den gamle. Heile huset har vindauge i format og ruteinndeling som dei originale. Veggene har fått isolasjon og vindtetting utanpå tømmeret, bak kledninga.

Låna står på fjell, men noko hadde sige skeivt gjennom åra. Det er retta opp. Golva inne er av nye bord med unnatak for ei av stovene.

Inne har veggene delvis gamal panel av breie, ståande bord. I «storstu’» eller «finstu’» var planen å kopiere det gamle tapetet, men det let seg ikkje gjere her i landet. Løysinga vart kopi frå den rette tida, godkjent av Riksantikvaren.

Tidlegare var huset okerfarga utvending. No er det raudt. Det var ein vanleg brukt farge i Trøndelag. Kvit måling kravde dyrare pigment og er ein nyare skikk.

No er draumen å få på plass eit gamalt stabbur på flata attmed låna. Eit gammalt bur står der frå før – oppussa – men det var vanleg med to. Då vil tunet bli meir fullstendig, meiner Åshild Bjørgen Øwre.

Trønderlåna er det vanlege bustadhuset på landsbygda frå Romsdalen i Møre og Romsdal til Vefsn i Nordland, med ein og annan avleggar lenger nord, fortel Kolbein Dahle, tidlegare fylkeskonservator i Nord-Trøndelag. Han har skrive bøker om desse husa. Også i Jämtland bygde dei på denne måten.

Her i landet kom låna i bruk langs to vegar. Overklassen tok med seg den prestisjetunge barokkstilen ut på landsbygda på 1700-talet. Dette var personar som åtte store gardar med mange leiglendingar som betalte leige for å bruke jorda. Den andre vegen var den same som vi finn elles i store delar av landet: Dei utvida den klassiske treromsstova frå mellomalderen med ein eller fleire laftekassar i lengda og ei ny høgd over det heile. Frå jarnomnar og gruer av stein – begge var i bruk samstundes – gjekk då røyken ut gjennom mura piper i husa med to høgder.

Også husmennene kunne ha låner i tunet. Då heldt folket til i eine delen. Den andre delen var fjøs i same breidde og høgde som bustadhuset.

Storstua, finstova, med ny 1700-talstapet over brystning nede på veggen. Over rommet ligg borda på skrå mellom bjelkane. I gruvetida var her skule, auksjonslokale, andaktsrom og tingstove.

Kledninga

Frå først av hadde ikkje låna utvendig kledning. Bord var ikkje enkelt å få til utan sag, og eigarar av oppgangssager måtte ha privilegium frå kongen om dei lovleg skulle lage material for sal. Ein slik status var mest for byborgarar. Handsager kom i bruk utover 1700-talet. Då låg stokken fast på bukkar, og to mann drog saga – ein oppe på bukken og ein under. Kledninga – ståande bord som over- og underliggarar – vart spikra rett på lafteveggene, utan lekter og slikt.

Med kledninga kom kamlaft eller sinkenover i bruk. Då stikk ikkje hovuda ut om veggen, og det var lett å feste borda, også rundt novene. Nokre stader syner det likevel utanpå at tverrvegger stikk ut på langsidene, no innkledde av fjøler.

Også innvendig kom det ståande bord på tømmeret – og gjerne tapet i nystova, finstova. Då rappa dei først veggene med leire for å få jamt underlag. Mange bønder i Trøndelag var velståande; der var ikkje like stor folketrengsel der som lenger sør i landet, seier Dahle.

Tilemninga av laftestokkar, bjelkar og andre grove delar gjorde dei stort sett med øks, ikkje sag, så lenge lafteteknikken var i bruk. I det meste av Trøndelag og lenger nord bygde dei med gran, det vanlegaste bartreet. I det sørlege låndistriktet hadde dei meir fure å ta av. Nokre låner har doble tverrvegger mellom romma. Då lafta dei kasse for kasse bortover. Andre stader har dei felt langsidestokkane i hop i novene slik at dei klarte seg med éin enkel tverrvegg.

Med kledning både ute og inne var det ikkje så nøye korleis laftestokkane såg ut. Dei skulle bere huset, men ikkje syne. Korte stubbar i ombruk frå eldre hus ligg i mange vegger. Det som bar taka, var sperrer frå Røros og sørover. Lenger nord la dei åstak, rundstokkar på langs, kvilande på tverrveggene.

Til ut på 1700-talet var bjørkenever under torv den vanlege tekkja. Seinare tok teglstein frå lokale verk over, også på Forberg. Somme kunne ha spon på taket – gjerne med never under. Slike låner hadde lågare status enn dei som stod med raude takpanner.

Romma i første høgda. Den eldste delen er til høgre. Inngangen var då midt på langveggen med finstova til høgre og ei anna til venstre for gangen. Lageret utanfor kjøkkenet er ikkje teikna.

Folket

Kven budde så i desse store husa? Nokre stader var det folket på garden, gamle og unge i familien. Faste arbeidsfolk hadde gjerne drengerom og tausrom på loftet, fleire i skuvsenger på kvart rom, men skilde etter kjønn. Tenestefolket hadde òg sin plass ved matbordet. Sjølvefolket sov gjerne i kammerset i første høgda. Der var det varmare enn oppe.

Trønderlåna har vist seg å tole endringar gjennom tidene. Slik dei vart bygde i 1700–1800-åra, står lånene den dag i dag i svært mange tun. Kolbein Dahle meiner at ikkje i nokon annan del av landet set lokal byggjeskikk så tydeleg preg på landskapet som der trønderlåna fekk den sentrale posisjonen på garden.

Erik Solheim