Vår vesle familie på tre samla seg søndagskvelden om Makta 1. Dei to yngste lo seg skakke, eldstemann var betenkt. Etter å ha sett Makta 2 er også eldstemann oppglødd, ja, strålande oppglødd.

Makta 1 og 2 er eit drama om det politiske spelet, kampen om makta i det partiet som lenge hadde eit tilnærma politisk monopol i Noreg. Politikk er ikkje berre maktkamp, men den reelle politikken er ein strid om makt, den taktisk-strategiske kampen om å erobre makt, halde på og utøve henne, ikkje minst det. Dette er politikk slik Machiavelli alt på 1500-talet i Fyrsten fortalde kva politikk kan vera. Makta gjev ein dramatisert introduksjon til den machiavelliske politikken.

Det er ikkje noko nytt at dramatiserte tekstar, som annan «røydomslitteratur», fører inn reelt eksisterande personar. Helge Rønning reiser i den samanhengen rettmessige problemstillingar (Dag og Tid 15. desember 2023). Utfordringa for Makta ligg i at serien «korkje er klårt fiktiv eller klårt dokudramatisk», meiner Rønning. Serien manglar «forståelege referansar til dei politiske stridane og posisjonane i samtida». Eg er usamd. Episoden med fylleturen opp Gudbrandsdalen var overdriven og billeg under­haldning. Men at ein i ein satirisk serie karikerer for å få fram eit poeng, er sjølvsagt noko anna enn historieforfalsking, slik ein professor frå Nord universitet får seg til å hevda (VG 8. januar 2024).

Manusforfattarane har lent seg tungt, kanskje vel tungt, på Pål T. Jørgensen og Viggo Johansens bok Edderkoppen (1989), om Arvid Engen, ein politisk privatpraktiserande møbelhandlar på Jessheim; freistinga er dramaturgisk svært forståeleg og elegant gjennomført.

Ei anna openberr hovudkjelde frå same skule er Steinar Hansson og Ingolf Håkon Teigenes Makt og mannefall. Historia om Gro Harlem Brundtland (1992). Bak dei igjen lurer historikaren Jens Arup Seip, machiavellismens norske meister, som hadde si stordomstid i 1960-åra og utover, med Dagbladet under Arve Solstad og Gudleiv Forr som journalistisk hovud­organ.

Det var herfrå Hansson og Teigene kom. Per Vassbotn, ein av pressemennene i serien, ein politisk aktiv journalist, var nærast utlånt til statsminister Odvar Nordli frå Dagbladet. Ein annan pressefigur er Per Brunvand, redaktør for Arbeiderbladet (eller «Vesle-Pravda», som avisa vart kalla), og ein tredje er Arvid Jacobsen, som i 1978 etterfølgde Olav Brunvand som sjef for Arbeidernes Pressekontor; han var far til Per Brunvand.

Det dynastisk-machiavelliske i sosialdemokratiet er ikkje av ny dato, og det er ein undertone i serien. At dei politisk-sosiologiske kritikarane av Makta, som Bernt Hagtvet (Dag og Tid 1. desember 2023) og Gudmund Hernes (Morgenbladet 29. desember 2023), ikkje synest å sjå dette, er overraskande.

Serien er «kjemisk fri for politikk», ifølgje Hagtvet. Machiavellisk politikk er ikkje alltid politikk frå den vakraste sida, men det er vel politikk, det òg – eller? Hernes blir ein historisk partiadvokat når han med rette vil minne om dei vitale 1970-åra som ein rik reformperiode, men lèr det stort sett bli eit Ap-verk.

Ap var viktig, sjølvsagt, men det var eit Ap i villreie etter nederlaget i 1972, eit parti som ikkje visste kvar det ville. Partiet vart drive framover av press frå venstre og nye rørsler innan miljø og kvinnekamp som ikkje utan vidare stod til disposisjon for partiet.

Journalistane Pål T. Jørgensen (t.v.) og Viggo Johansen lanserte boka «Edderkoppen» om den såkalla «Arvid Engen-saka», som verserte i media store delar av sommaren 1989.

Foto: Bjørn Sigurdsøn

«Det finnes rene ettpartistater, hvor velgerne i valg ikke har noe valg.» Og det finst ein annan type eittpartistat, arbeidarpartistaten, «hvor ett eneste parti har oppsuget all politisk makt, og innforlivet den med seg gjennom lengre tid». Det var Seips perspektiv i hans legendariske føredrag med tittelen «Fra embetsmannsstat til ettpartistat» i Det Norske Studentersamfund hausten 1963.

Som mellomalderhistorikar kjende han seg att, forklarte Seip, når han kom til arbeidarpartistaten med den same mangelen på kjelder: «Hva vet vi om livet i partiet, hva vet en utenforstående, hva vet et alminnelig partimedlem? Intet. Mindre enn intet: Det han tror han vet, er galt.»

Slik er det ikkje lenger. I dag veit vi kanskje litt for mykje, også om ein viss møbelhandlar frå Jessheim. Møbelhandlaren kom i nokre år utan tvil til å spele ei spesiell rolle som bakmann i striden i eit parti, der det rett nok var velkjent at «nokon hadde snakka saman», men utan at den omfattande arkiveringa via bandopptak var kjend. Det skulle vise seg, då Lund-kommisjonen seinare i 1990-åra publiserte rapporten sin, at det var fleire enn ein privatpraktiserande møbelhandlar som dreiv med telefonavlytting og bandopptak.

Temaet vert slått an alt i første episode i serien. «Du må vere førebudd på at dette vert mykje verre», kunne den velinformerte møbelhandlaren alt midt i 1970-åra åtvare Reiulf Steen, nestleiaren i partiet: «Du vert garantert overvakt! Dei kjem til å bruke alle triksa for å halde deg unna makta.» «Dei» var CIA og dei lokale agentane deira.

Vi veit no at leiinga i Ap og LO, nokre av dei, via dei hemmelege tenestene i ei årrekkje hadde søkt å kartleggje politiske motstandarar, «moldvarpane», i og utanfor rørsla. I dette spelet inngjekk kontroll med meiningsdanninga via politistatens metodar ved gjensidig informasjonsutveksling mellom overvakingspoliti og ­partisekretariat.

Spørsmålet om overvakinga var lovleg eller ikkje, var for partisekretær Haakon Lie uinteressant – det viktige var, som han sa, at ho var «profesjonelt» utført. Kor «profesjonell» møbelhandlaren var, er eit anna spørsmål.

I 1970-åra var partiet i ferd med å miste den monopolitiske posisjonen sin i det norske landskapet. Det var ikkje lenger Haakon Lie/ Einar Gerhardsen og Konrad Nordahl/ Tor Aspengren som styrte eit parti og ei fagrørsle med openberre patriarkalske trekk. Tida for gamle, slitne menn var over.

Men det var eit parti som framleis sleit med restane av det Reiulf Steen kalla ein leninistisk organisasjonskultur med si redsle for open meiningsbryting i den liberal-demokratiske ålmenta. Ap var lenge eit monolittisk lukka, enno ikkje demokratisk verkande parti som frå sin maktposisjon ville verke for utviding av demokratiet.

Dåverande stortingsrepresentant Gro Harlem Brundtland (t.v.) og partiformann Reiulf Steen fotografert på landsstyremøte i Arbeidarpartiet i 1979. I bakgrunnen partisekretær Ivar Leveraas.

Foto: Bjørn Sigurdsøn

Dette er det politiske paradokset som Makta 1 gjev eit forfriskande innblikk i, eit dramatisk regimeskifte som var verken valdeleg eller blodig, men med ei hjelpelaust mumlande og famlande partileiing i openberr forvitringsprosess.

Dette er den realhistoriske konteksten: det dramatiske politiske spelet om makta – i det opne og i det skjulte, mest det siste. Tittelen på serien kunne like gjerne ha vore «Machiavelli på norsk». Eg seier berre: Lytt, sjå – og lær!

Makta 2 ironiserer til fulle over kor hjelpelaust uførebudd partia i landet, ikkje berre Ap, var på dei nye temaa og konfliktane i tida. Det tek til med striden om utbygginga av Alta-vassdraget (eller var det Fosen-konflikten?) og overkøyringa av dei samiske minoritetsinteressene utført av den store koalisjonen Ap og Høgre.

Dei samiske demonstrantane okkuperer i ei kosteleg scene til slutt statsministerens kontor, SMK, som det heiter i dag (og i serien). Den unge statsministeren er famlande hjelpelaus inntil ho til slutt får assistanse av eit Oslo-politi som dreiv god oppvarming til «Jern-Willy» (Haugli) skulle verte politimeister.

Her kan det vere på sin plass med ei lita innføring i Alta-saka. Då SVs Stein Ørnhøi på Stortinget i 1980 hadde opponert mot stortingsfleirtalet, som hadde insistert på at «makta har rett», kunne Høgres historikar Francis Sejersted – med argument Ørnhøi ikkje var klar over – påpeike at dette var som teke ut av munnen på den konservative jusprofessoren T.H. Aschehoug i 1880-åra. Aschehoug hadde forsvart den «indskrænkede Statsmagt» i konfrontasjonen med venstreleiaren Johan Sverdrup og hans lære om «all makt i denne sal».

Ørnhøi vart ifølgje Sejersted kraftig irettesett av «hegemonane», blant dei miljøvernminister Rolf Hansen (Ap), som hevda at det berre var Stortinget som kunne setje rammene for ein nasjonal ressurspolitikk. «Vaktmeisteren på Youngstorget», som Hansen vart kalla, var blitt sekundert av Kåre Willoch, som hevda at det i norsk grunnlov eller lov ikkje fanst noko «som gir andre enn Stortinget vetorett i utbyggingsvedtak».

Høgreleiaren kom her noko uvitande til å setje ein strek over eigedomsretten, ein elles sentral rett for dei fleste konservative. Og som Høgres rettsstatshistorikar lakonisk la til: «Der er det ikke mye igjen av liberalernes ’indskrænkede’ statsmakt.» Her er det, 40 år etter, framleis eit stort læringspotensial både til høgre og til venstre.

Den avgrensa sansen manusforfattarane har for eigenarta politisk-kulturelle særdrag i den norske tradisjonen, vart openberr i den lite overtydande framstillinga av Odvar Nordli og Einar Førde. Kvar på sin høgst ulike måte representerte dei ein folkeleg, motkulturell straum med avstand til den urbanpolitiske kulturen i hovudstaden, som manusforfattarane openbert kjende seg heime i. Nordli vert nærast ein fordrukken «sosemikkel», som Hagtvet kommenterer. Den strategiske ideologen Førde kjem noko meir fram i Makta 2 enn i Makta 1, der han er lite anna enn ei partyløve.

Førde vart nestformann i 1981 mot Gros vilje; ho ville ha Gunnar Berge, som ho rekna med å ha til sin disposisjon. Ho frykta ein retorisk talentfull, sarkastisk vestlending som kunne tenkje ideologisk prinsipielt, motstandar av så vel EU som Nato.

No skulle Gro få stor glede av Førde utan at ho kanskje sjølv, med si avideologiserte, administrative tilnærming til politikk, klarte å sjå det. I eit avideologisert Ap som var uvant med den opne, ideologiske diskusjonen, hadde politiske lineskifte vore som røyksignala kardinalane sender opp ved paveval. Førde vart med si sosialdemokratiske skulering ein viktig ideologisk formidlar mellom det gamle og det nye.

På eit møte i 1980 i Politisk Forum, som Gudmund Hernes hadde teke initiativet til, dokumenterte Einar Førde si usedvanlege evne til prinsipiell ideologisk refleksjon i eit føredrag om «Sosialdemokratiske dilemmaer», med Einar Gerhardsen og meg som kommentatorar.

Eg var nestleiar i SV, Førde var kyrkje- og undervisningsminister med håp om å bli nestformann i Ap. Møtet fekk eit tilspissa forløp etter mitt innlegg, der eg skisserte tre strategiske alternativ: det valdelege marxist-leninistiske, det fredelege venstresosialistiske og den sosialdemokratiske «umerkelege overgangen frå kapitalisme til sosialisme».

Den 83 år gamle Gerhardsen, som nok hadde håpa på å la møtet bli ein opptakt til partisamling til venstre, blei så opprørt over min kommentar at han demonstrativt la sitt vel førebudde manuskript til side, tok av seg silkehanskane og mobiliserte sin landsfaderlege autoritet.

I opphissinga kalla Gerhardsen medkommentatoren sin for «Slagsvold» (men ikkje Vedum!). Jens Arup Seip, som var vitne til det heile frå første rad, sa etterpå at han for første gong hadde opplevd maktstrategen Gerhardsen i aksjon live: «han som kunne skyte når noen måtte dø», som han hadde sagt i sitt 1963-føredrag.

F.v. Einar Førde (A), statsminister Gro Harlem Brundtland (A) og Kåre Kristiansen (KrF) fotografert under ein partileiardebatt i NRK i 1981.

Foto: NTB

Einar Førde skulle kome til å spele ei viktig rolle i legitimasjonen av det ideologiske skiftet til Ap i 1980-åra, men såg ikkje føre seg ei politisk framtid under Gro. Han etterfølgde i 1989 Bjartmar Gjerde, som i 1981 vart kringkastingssjef som kompensasjon for at han hadde tapt, også han, for Gro i kampen om å bli partiformann.

Førde gjekk frå avviklinga av det eine monopolet til det andre; opphevinga av kringkastingsmonopolet hadde vore ei av Lars Roar Langslets siste handlingar i 1986 som kulturminister i Willoch-regjeringa. NRK hadde vore ein av arbeidarpartistatens nøkkelinstitusjonar; Ap hadde lenge nærast sett på NRK som sin eigen institusjon i kampen om det politisk-kulturelle hegemoniet.

Posisjonen som kringkastingssjef var derfor reservert for ei lang rekkje Ap-menn frå Kåre Fostervoll (1948) til Einar Førde, som vart den siste i denne rekkja. Å sende Makta via NRK ville ha vore utenkjeleg under Aps kringkastingssjefar, men vel ikkje under Førde. Førde fekk vel aldri heilt taket på Ap – og Ap heller ikkje på han?

Eit høgdepunkt i Makta 2 er den kostelege episoden med «Gro og Kåre» på scenen i frimurarlosjen i Trondheim. Dei hakkar laust på kvarandre, sjølvsagt på høgst ulikt vis, djupt usamde, men utan synleg politisk substans. (Sjølv om dei til fulle snakkar om elefanten, orsak, flodhesten, i (bak)rommet.) Til sist kan dei ta kvarandre i handa og bukke, før teppet går ned, lyset vert slått av – og Gro taper valet.

Gro kom, som statsminister i tiårsperioden frå 1986, til å administrere den deregulerte, marknadsekspansjonen Willoch hadde stått i spissen for sidan 1981. Den internasjonale, nyliberale høgrebølgja utover 1980- og 1990-åra med oppbrot frå arbeidarpartistaten blei lokalt dempa ved sosialdemokratisk mellomkomst.

Ein ny styringsideologi tok form, med marknadstenking, målstyring og new public management. Marknader vart deregulerte, og monopol – kringkastingsmonopolet, medisinalmonopolet, telemonopolet og lokale kraftmonopol – vart avvikla. Den nye marknadsteknokratiske styringseliten bestod gjerne av sosialdemokratar som gradvis hadde fristilt seg frå det sosialdemokratiske opphavet, og sosialdemokratiet vart fristilt frå det tradisjonelle prosjektet sitt: å danne ei institusjonell motmakt til marknadslogikken.

Gro representerte ein transformerande leiarskap. Med henne fekk kvinnekampen sitt gjennombrot på høgaste politiske nivå, på miljøfeltet tamde ho den kraftsosialistiske politikken under parolen «vekst og vern», og ho la grunnlaget for Arbeidarpartiets marknadsteknokratiske skifte.

For dette ideologiske skiftet vart Gro ein samlande figur. Det var ikkje ofte ho tok ordet sosialisme i munnen, men det hadde hendt, ifølgje Hansson og Teigene, at ho «under press hadde nevnt at Arbeiderpartiet bygget på den demokratiske sosialismen».

Etter 1986 forsvann slike – som andre ideologiske – omgrep heilt frå vokabularet hennar. Gro kunne ikkje tale om noko ho ikkje trudde på. Det er utvilsamt eit sympatisk trekk, men partiets (og hennar) problem var at det ikkje verka som om det hadde noko meir å tru på.

Hovudstadens anarkistiske ungdom samlar seg i siste akt på Wessels plass før dei dreg vidare til husokkupasjon av Skippergata 6, forgjengaren til Blitz-huset i Pilestredet.

På Wessels plass har anarkistane ryggen mot Stortinget, med eit blikk mot Halvorsens Conditori, der det nygamle sosialdemokratiske dynastiet, med Thorvald Stoltenberg og Gro Harlem Brundtland side om side, er samla om blautkake og kaffi med fløyte.

Makta forlèt oss i ei aning av aukande avstand mellom partieliten og den unge grasrota: Etter at Gro hadde bana veg for Jens, vart Jonas av Thorvald og Gro løfta opp på partitoppen, no med ein ideologisk bakmann frå den familiære krinsen: Gros son, Knut Brundtland, styreleiar for AGB Sundal Collier, «a Nordic investment bank». Og utanfor står framleis «vanlege folk», med det tankebringande opiumet i Makta er det i det minste deira tur til å verte innsiktsgjevande underhaldne.

Rune Slagstad er idéhistorikar, sosiolog og rettsteoretikar.

Les også: Bernt Hagtvet: Politikarar redusert til sjablongar

Les også: Helge Rønning: Når historia blir fiksjon