Ottar Grepstad

redaksjonen@dagogtid.no

Bak ein glasvegg i Nasjonalbiblioteket høyrer eg songen som var komen bort. Det var 180 år sidan Ivar Aasen hadde dikta «Vise om Giftermaal». For han som song, var dette berre ei av mange namnlause skillingsviser som han hadde lært av far og bestefar.

Den 26 år gamle tradisjonssamlaren Odd Stensrud kom på besøk til Oliver og Anna Graff i Skogbygda i Løten i 1968. Graff hadde sunge viser i tiår på tiår, men no var han blitt 76, og med mikrofon og bandopptakar på bordet var det som om alt var gløymt.

Nei, syngje ville han helst ikkje, nei, kunne ikkje noko no, det var så lenge sidan, hugsa dei ikkje, mange av dei han kunne, var det få andre som kunne, sa han, kanskje ville han ikkje miste dei til andre ved å gi dei til Stensrud, kva veit eg.

Vel var Stensrud ung, men han visste korleis han måtte snirkle Graff rundt grauten og nærme seg smørauget umerkande. Litt etter litt kom dei, først ei strofe, så ei vise, så mange viser. «Je var itte vond å be om å synge før, vett du», vedgjekk Graff i opptaket med Stensrud, der er fleire hundre viser i hovudet mitt. «Kan du slike grøvre viser», spurde Stensrud. Ja, sa Graff, men det er så lenge sidan eg har sunge dei, minst 30 år. Vi tok til oss ein liten gut, og då ville eg ikkje syngje slike viser lenger.

Då Graff hadde sunge ei gamal dansk vise om «Den onde Birte», sa han at jo, der var no ei anna vise på nesten same tonen. «Det er om en… ‘Vel den som ikke gifter seg/ og ei har lyst til make’. Den begynner slik, den da», sa Graff og song fire strofer utan avbrot. Er det noko meir på den, spurde Odd Stensrud. «Nei, det er det itte», svara Oliver Graff.

Vise på vandring

Det er eit nyare dikt, sa han om den namnlause visa, og meir visste han ikkje om opphavet. Oliver Graff kunne berre halvparten av den visa Ivar Aasen hadde dikta på ei av dei lange reisene sine gjennom språket. Denne skreiv han nok som 30 år gamal ungkar i lensmannsgarden nær Knarvik nord for Bergen sommaren eller hausten 1843.

Sjølv publiserte han aldri visa, som første gongen stod på trykk med nokre openberre skrivefeil i Verdens Gang hausten 1897. Mange aviser trykte visa med Verdens Gang som førelegg den hausten. Manuskriptet kom bort, truleg i avisredaksjonen, og alt få år seinare var Aasen-visa på rek.

«Vise om Giftermaal» var ei god skjemtevise med ei forteljing som spelte på fordommar. Som alt Aasen skreiv, var den rytmesikker, lett å hugse og god å syngje. Skrift blei til avskrift blei til song blei til allemannseige blei til folkeminne.

Forfattarnamnet forsvann, strofer datt ut, verselinjer blei endra. Etter kvart dukka visa opp med andre forfattarnamn under. Eg har funne elleve trykte og utrykte variantar av teksten, og med så mange kan der godt ha vore fleire.

Gjennom nær 30 år prøvde Ivar Aasen å kome seg ut av ungkarslivet. Han kom til kort i røynda, søkte ly i språket og dikta seg til håp gjennom ei rekkje viser. Dei fleste av desse publiserte aldri diktaren sjølv.

Utanom Reidar Djupedal oversåg Aasen-forskarane som ordna med verkutgåver og Aasen i utval, «Vise om Giftermaal». I 1851 hadde Aasen skrive visa «Ægtemanns Raad» på nynorsk. Også denne blei først publisert i 1897, og tekstlesarane fekk det for seg at dette berre var ei omsetjing av visa frå 1843 – som dei ikkje hadde sett. Dei gjorde gjettverk til forsking.

Ungkarsvisa appellerte til ugifte menn og blei tradert av folk flest. Eg har funne 17 munnlege eller skriftlege tradisjonsberarar av «Vise om Gufternaal» – som ein bilmekanikar og ein brønnborar i Alberta, to farmarar i Minnesota, ein krigsseglar på Stord, ein møbelsnikkar i Sørum, ein prest frå Vefsn, ein redaktør i Nordfjord. På kvar sine måtar brukte ein veteran frå den amerikanske borgarkrigen, ein tømmerfløytar på Løten og ein krigsseglar på Stord visa.

«Ein dram eller tre sette han i gang, og etter ei lang natt gjekk Lindeman derifrå med 20 viser.»

Skogsarbeidaren

Skillingsviser var diktekunst for og frå allmugen, ikkje minst arbeidarklassen. Med «Vise om Giftermaal» blei Ivar Aasen namnlaus tradisjon i eit miljø av skogsarbeidarar kring Løten, som var eit kulturelt kraftsenter på 1700- og 1800-talet.

Ein av dei tidlege tradisjonsberarane i dette miljøet var Andreas Olsen Graff (1820–1900). Han dreiv i skogen og var småbrukar på Graff i Løten saman med kona Anne Kristine. I juli 1866 kom tradisjonssamlaren og komponisten Ludvig M. Lindeman på besøk i Skogbygda. Einkvan hadde sagt til Lindeman at det nytta ikkje å vitje Andreas «viss itte du har me deg en dram, du får’n itte te å sea nån ting». Lindeman tok med seg ein liter konjakk. «Nei da, je kan itte no’n toner», hadde faren sagt, sur og tverr. Nei, nei, men om han ville ha ein dram? Ein dram eller tre sette han i gang, og etter ei lang natt gjekk Lindeman derifrå med 20 viser.

Dei mange songane Andreas kunne, blei traderte gjennom to generasjonar i familien. Slik kom visa til sonesonen Oliver Andersen Graff (1893–1976). Oliver og kona Anna slo seg til på plassen Olehuset øvre i Østre Skogbygd, der ho var frå, og fekk kjøpt eigedomen i 1927. I tillegg til litt husdyrhald var han i 42 år tømmerfløytar i Bronken-vassdraget. Ei tid var han med i agitasjonskomiteen i Løten Skogbygds skog- og landarbeiderforening.

«Je kunne alle visene hass fa», sa Graff då Odd Stensrud vitja han i 1968. Titlar på visene, kvar dei kom frå, kven som kanskje hadde skrive dei, slikt festa ein seg ikkje ved, sa Graff. Mest song han på arbeid ute i skogen. «Alle skogbygdingene kjenner visa fra Tueberget», stod det i Østlendingen til 60-årsdagen hans i 1953: «Han Oliver går her og plystrer og syng,/ og rett som han synger han hviler i lyng,/ en krone på meteren så har det gått an.» Han stilte på bygdefestar, og då kan skogbygdingane ha fått høyre Aasen-visa.

Det hende at han laga strofer og viser sjølv, og han skal ha vore mellom dei første på toradar i bygda. Oliver kjøpte også ei fele og skulle gå i lære hos ein dansk musikklærar på Hamar, men hogg av seg ein finger og måtte slå det frå seg.

Borgarkrigsveteranen

Mang ein valdris utvandra til Amerika frå og med 1842, og fleire av dei bar etternamnet Kjøs. Mellom desse var Knut Øysteinson Kjøs (1840–ca. 1917) frå Vang, som budde på ulike stader i Minnesota. Kjøs var med i den amerikanske borgarkrigen og blei såpass skadd at han til sist budde i Soldiers’ Home i Milwaukee, ein velferdsinstitusjon for krigsveteranar.

Knut Kjøs blei verande ungkar. Han skreiv ei rekkje høvesviser og dette og hint i Skandinaven i Chicago og gav ut to små bøker – Smaasange og Visestubber kring 1890, og Nogle Smaasange og Visestubber i 1903.

Ei av visene i boka frå 1903 er «Gift dig, Far!». Den hadde Kjøs då alt hatt på trykk i Skandinaven i mars 1899 og i Fjordenes Blad to månader seinare. Kjøs er både stadnamn og slektsnamn i Nordfjord, men eg veit ikkje om det var slike samanhengar som gjorde at avisa på Nordfjordeid trykte visa av Kjøs. Nokon kan like gjerne ha plukka opp visa frå bladet i USA.

Visa av Knut Kjøs var tre strofer om eit ungkarsliv. I dei to første strofene tjuvlånte han mange verselinjer frå Aasen, og desse brukte han til den stikk motsette bodskapen i siste strofa med den klare moralen i tittelen. Han skreiv rett og slett eit svar til Aasen-visa, berre halvtanna år etter at den stod på trykk i mellom anna Fjordenes Blad og i Nordisk Tidende i New York hausten 1897. Eg trur Knut Kjøs visste kven han polemiserte mot i visa si.

Utanfor profesjonelle publiseringsmiljø var og er opphavsrett eit tøyeleg ord, særleg innanfor munnleg dikting. Der er gjerne tradisjonen blitt ståande over individet. I god tru kan andre gjere berre små endringar og setje sitt eige namn under anonyme viser. Fleire av variantane av Aasen-visa blei trykte under andre forfattarnamn enn Ivar Aasen. Dei fleste heldt fast ved norma i den opphavlege visa, sjølv om denne visa slett ikkje var like godt kjend for alle. Kjøs var åleine om å skrive ein motsong.

Krigsseglaren

Ein som heldt orden på både forfattar og tekst, var 16 år gamle Nils Nilsen Strømsnes frå Askøy, elev ved Hambros skole i Bergen. Hausten 1897 skreiv han inn Aasen-visa i ei skrivebok. Ganske sikkert fann han teksten i Den 17de Mai, som trykte visa same dagen i september 1897 som Verdens Gang, berre nokre timar seinare.

Den unge askøyværingen kjempa for eit reint norsk flagg og Noreg ut av unionen med Sverige. Bak 17. mai-toget i 1897 på Askøy gjekk eit dusin unge som bar flagg utan sildesalat. I denne vesle flokken var Strømsnes.

Skriveboka hans kom bort, men ikkje før sonen Einar hadde lært Aasen-visa. Hundre år seinare hugsa sonen enno seks strofer uvanleg godt. Berre den nest siste strofa mangla då han siterte «Vise om Giftermaal» etter minnet i avisa Sunnhordland våren 1996.

Einar Nilsen (1916–2002) frå Askøy blei sjømann i ein alder av 20, var krigsseglar under den andre verdskrigen, kryssa Atlanteren 32 gonger og var med på tre skipsforlis. Då han gjekk på land, arbeidde han i Hilmar Rekstens Rederi i fleire tiår og ved Aker Stord i ti år.

Ved sida av dette ytra han seg gjerne offentleg. Mellom 1980 og 1998 hadde han rundt rekna 350 lesarbrev i avisa Sunnhordland under signaturen Audax II. Dei aller fleste stykka hadde ordet «refleksjoner» i tittelen, han skifta mellom bokmål og nynorsk, og han meinte mykje om det meste.

Han kunne skrive, og han kunne hugse.

«Vise om Giftermaal» kom aldri med i noka bok med Aasen-songar eller andre Aasen-verk. Visa blei spreidd i aviser i Noreg og USA frå 1897, blei eit munnleg minne i ganske ulike miljø, og som eit slikt minne dukka den opp att i ei avis på Vestlandet i 1996.

Ivar Aasen dikta mange viser om ungkarsliv og ekteskap, men publiserte få av dei sjølv. Han skreiv i respekt for tradisjonsdikting og skillingsviser utan å ende i parodiar. Manuskript forsvann og variantar oppstod. No kan truleg visa prentast nett slik diktaren hadde skrive i manuskriptet. Den bortkomne Aasen-visa er komen til rette.

Heile historia med alle variantane og kjeldene står i boka Den bortkomne Aasen-visa, Grepstad skriveri 2023. Takk til Atle Hansen, Odd Einar Nilsen, Hans-Hinrich Thedens, Ann-Kristin Walther og Terje Aarset.

Vise om Giftermaal

1.

Vel den som ikke gifter sig,

og ei har Lyst til Mage!

Man ved dog ei, hvor lykkelig

man er i Ungdoms Dage.

Hvi vil saa mangen vakker Gut

i Slavestand sig give?

Og hvi vil Pigen absolut

en skidden Kjæring blive.

2.

Først maa du skaffe Huus og Gaard

og Kop og Kar med mere;

om selv du ei engang formaar

en Bygsel at klarere.

En usel Flek af Jord du faar,

en mørk og raadden Hytte,

En Eng, som altid nøgen staar,

en Ager uden Nytte.

3.

Saa gaar til Landskyld og til Skat,

alt det du kan fortjene;

men slæbe maa du Dag og Nat

forladt og slet alene.

Din Kone dig ei hjælpe kan,

og Tjener faaer du ikke;

thi Løn og Klæder kræver han,

med daglig Mad og Drikke.

4.

Din Hytte blir af Unger fuld

som med sin Moder strider;

din Klædning sort af Sved og Muld

faar Hul paa alle Sider.

Din bedste Ret er mager Sild;

thi Kjød og Melk du savner;

dit Julebrød er lavet til

af Havremask og Avner.

5.

Nu er der ofte Harm og Spot,

hvor før man lo og spøgte,

ak, det man fik, var ej saa godt

som det, man engang søgte.

Ak, Fuglen er ei meer saa skjøn,

naar den i Haanden faaes,

som da den sad paa Kvisten grøn

og ikke kunde naaes.

6.

Om Kjærlighedens Herlighed

der er ej mere Tale;

den Barm, som fordum var saa hed

er kold og som i Dvale.

Det Englevæsen er ej mer

paa Kinden eller Panden;

et blegt og magert Fjæs man ser

og suurt som bare Fanden.

7.

Lev derfor ugift, om du kan

men kan du det ej gjøre

da bær din Skjæbne med Forstand

og gjør ej Skaden større;

og trøst dig med, at du er ej

den eneste blandt alle;

nej tvertimod, her er den Vej

hvorpaa de fleste falde.

Ivar Aasen (1843)