Dei siste åtte åra har vore grobotn for fleire gode eksperimentelle sakprosabøker som bruker spegelen som metafor for å forstå tilhøvet mellom ytre venstre og ytre høgre i kulturkrigane. Kill All Normies (2017) av amerikanaren Angela Nagle var ein kritikk av venstresida, frå innsida, som argumenterte for at dei sjølv var skuldige i å fôre alt-right-rørsla ved å la motparten kopiere deira eigne systemkritiske strategiar og slik tappe dei for kraft og meining. Forfattaren viste korleis ytre høgre hadde overtatt det som før hadde vore det motkulturelle uttrykket til venstresida: ironi, overskriding, pønkete estetikk. Igjen stod ei venstreside som måtte ta djupe grep om ho ikkje skulle døy vekk i døll moralisme.

I Noreg fekk vi brageprisvinnaren Ekko. Et essay om algoritmer og begjær (2021), der Morgenbladets Lena Lindgren tok utgangspunkt i myten om Narkissos og nymfa Ekko. Ekko er så oppslukt av Narkissos at ho held liv i grandiositeten hans; ho matar egoet hans, fortel forteljinga om han, om att og om att. Lindgren argumenterte for at vi lever i Ekkos tidsalder, ikkje narsissistens. Mediemekanismane som formar tenkinga vår, held oss fastlåste i denne speglinga, der folk flest bidrar til å halde tyrannen i fokus, gi han makt.

«Skuldingar i spegelen» er eit veletablert retorisk verkemiddel. FNs spesialrådgivar for førebygging av folkemord skriv at slik spegelpolitikk blir nytta for å «skape splitting ved å fabrikkere hendingar der ein person skuldar andre for det han eller ho sjølv gjer eller vil gjere», ein strategi som kan få folkemord til å verke nødvendig.

Det er altså ingenting originalt med hovudideen i den nye boka til Naomi Klein, Dobbeltgjenger. En reise inn i speilverdenen, som den kanadisk-amerikanske stjernejournalisten nyleg var i Noreg for å promotere. Klein hevdar at suksessen til ytre høgre er eit direkte resultat av nederlag og fragmentering på venstresida. Med dette som utgangspunkt les ho alle slags globale kriser i lys av spegelmetaforen, frå pandemien til situasjonen som då ho skreiv boka, enno ikkje var den nyaste krigen i Gaza. Klein teiknar eit dobbeltportrett av tida vi lever i, der den einaste vegen ut av dei fordervande kulturkrigane er ned. Ned i kaninhòla, gjennom bakvendtland, gjennom det digitale skuggelandet der aust er vest, fem og to er ni, og der ko-ko konspirasjonskulturar er dreidde ekko av kurant systemkritikk.

Det som derimot er svært originalt ved boka, er den narrative premissen. Dobbeltgjenger er bygd rundt historia om korleis Naomi Klein i årevis blei forveksla med Naomi Wolf, ein gong feministstjerne og forbilde for den åtte år yngre Klein, no fast gjest i podkasten War Room med Steve Bannon, Trumps tidlegare sjefstrateg. Klein skildrar korleis Wolfs radikalisering eskalerte under pandemien, då ho blei vaksinemotstandar i den ekstreme enden av skalaen. Klein legg vekt på Wolfs mest vanvittige enkeltutsegner, som då ho sa at urin frå vaksinerte kunne smitte dei uvaksinerte, og ho åtvara om mistenkelege skyformasjonar og 5G nytta for å kontrollere befolkninga.

Det uhyggelege, for Klein, var at Wolf i dette byrja høyrast meir ut som ho sjølv, og at det var først no forvekslinga av dei to verkeleg tok av. Wolfs argument om korona var eit ekko av Kleins argument i bestseljaren Sjokkdoktrinen (2007). I den boka hadde Klein vist korleis stormakter har utnytta kriser for å presse igjennom drakoniske kontrollmekanismar som ikkje ville ha blitt tolerert i rolegare tider.

Ikkje berre ser Klein eit systemkritisk slektskap mellom seg sjølv og dei ho meiner står på motsett side av politikken, ho ser òg at ho og hennar allierte mislukkast i å tenke tilstrekkeleg kritisk under pandemien, noko som skapte eit vakuum folk som Wolf kunne fylle. Klein ser korleis venstresida, særleg i USA, blei demonstrativt lydige i korona-åra. Å stille spørsmål ved stenging av skular eller profittane til vaksineselskapa blei sett på som konspiratorisk. Spørsmålet om viruset oppstod i ein våtmarknad eller i eit laboratorium, blei ein politisk identitetsmarkør, sjølv om ein korkje då eller no veit svaret.

Nokon av tankane i Kleins bok er som blåkopiar frå Hanna Arendts meisterverk Totalitarismens opprinnelse (1950).

Foto: AP / NTB

Klein skildrar det som svimlande å høyre eigne resonnement vrengde av Wolfs paranoide logikk. Samstundes blei ho oftare og oftare forveksla med Wolf, denne kvinna «med det store håret» som likna litt på ho sjølv, også i utsjånad. Begge var jødiske kvinner som skreiv store bøker om store idear. Med ei ofte gjentatt linje som kanskje avslører Kleins noko sjølvopptatte verdssyn, seier ho at vitsar om forvekslingane av dei to Naomiane blei «internettets favorittvits».

Klein bestemmer seg for å bruke Wolf som eit studieobjekt, som eit døme på dei mange folka som har flytta seg frå venstresida via internett mot ytre høgre, til å bli det Klein kallar konspirasjonsinfluensarar. (Ho seier ikkje konspirasjonsteoretikar, fordi ho meiner at ein ikkje kan kalle det ein teori om ein til dømes meiner at korona er både eit biovåpen bygd av det kinesiske kommunistpartiet og ei harmlaus forkjøling.)

Naomi Klein har ein formel for det som skjedde med Naomi Wolf, og som skjer med så mange, når dei fell ned i eit kaninhòl av «sjølvstendig» internettresearch og kjem opp att som «konspirasjonsinfluensarar»:

«Narsissisme (megalomani) + avhengighet av sosiale medier + midtlivskrise ÷ offentlig ydmykelse = kollaps inn i ytre høyre.»

Formelen er vittig, ganske treffande, og han er slem. Han fornedrar dei han dekker, og fornedring er, som jo formelen peiker på, ein effektiv akselerator av ideologisk galskap. Formelen gjer folk til reknestykke, umyndiggjorde. Klein heilgarderer rett nok med å seie at ho kunne ha foreslått ein slik formel, og at det «ville vært noe sant i dette regnestykket», utan at det mildnar fornærminga.

Eg kunne supplert med ein annan formel. Den siste tida har eg nemleg lese fleire bøker av aktivistiske akademikarar på den nordamerikanske venstresida som alle er skorne over same lesten som Dobbeltgjenger, ein suksessformel:

Dei byrjar med ei liste over alt som er gale i verda for tida, sentimentalt sveipande frå KI til klima til krig, tar så for seg fantasimekanismane som fører til fascistiske tilbakeslag frå høgresida, før dei sper på med meir eller mindre overtydande sjølvkritikk. Til slutt konkluderer dei med vage parolar om at «det vi treng no», er a) breie koalisjonar, b) at ein legg bak seg det keitete 2010-talets kanselleringskultur – der ein dytta frå seg moglege allierte ved å kalle dei privilegerte eller alltid allereie strukturelt skuldige – og c) at ein no held fast ved omgrepa som ein gong gav rørsla motkulturell kraft.

Forfattarane av desse bøkene understrekar gjerne at dette er ei heilt annleis bok enn bøkene som gjorde dei berømte: meir personleg, meir litterær, meir eksperimentell, eller motsett: meir akademisk, meir traust, mindre underhaldande. Problemet med desse bøkene, som eg generelt blir begeistra av, er ofte at dei speglar «motstandaren» ved å gjere han til ein organisert masse av monster og fascistiske vardøger. Sjølv bøkene som vil forstå denne speglinga, har det med å mate ho. Eg elskar mange av desse bøkene, men det er som om dei ikkje får meg inn gjennom den siste og viktigaste døra. Vi endar opp der vi starta.

Likevel. Dobbeltgjenger skil seg ut mellom for det meste dårlege pandemibøker om kriser og unntakstilstandar og kjensla av det uverkelege. I Kleins hender blir pandemien eit effektivt prisme for å undersøke det den tysk-jødiske politiske teoretikaren Hannah Arendt allereie visste då ho skreiv Totalitarismens opprinnelse i 1950: Einsemd er åkeren til det totalitære.

Nokre av tankane i Kleins bok er som blåkopiar av Arendts meisterverk, og mykje av det boka presenterer som originale analysar, er kjerneinnsikter innan denne tradisjonen for kritisk tenking: Holocaust var ikkje eit brot med det europeiske sivilisasjonsprosjektet, men eit uttrykk for den ibuande skuggesida til det same prosjektet, og forteljinga om framsteget, demokratiet, rasjonaliteten og «vestlege verdiar» er i Freuds forstand bygd på fortrenging av sitt eige mørke spegelbilde. Eller som Klein formulerer det, i ei setning nedlest med det ein nesten må kunne kalle kulturkritiske klisjear: «Hitler – som med rette er det tjuende århundres mest forhatte ugjerningsmann – var ikke det siviliserte, demokratiske Vestens ‘andre’, men dets skygge, dets dobbeltgjenger.» Dette er ein nøkkelidé i boka, og det er ein djupt ideologisk og på mange måtar litterær påstand.

Det er noko med gjentakinga av desse referansane og desse formene for kritikk som gir meg ei kjensle av å stå og spinne i ei grøft, sjølv om eg er glad i dei og trur det er mykje sant der. Den same impotente kjensla fekk eg av at sjølve hovudargumentet i Dobbeltgjenger blei tatt imot som noko radikalt og nytt, når det jo var nesten identisk med altså til dømes Arendts poeng, eit poeng som i sin tur slektar på mange andre kloke modernitetskritikkar skrivne av jødiske intellektuelle etter andre verdskrigen, etter holocaust.  

Om tidsånda på slutten av 40-talet skriv Arendt at «Den underjordiske strømmen i vestens historie har til sist steget opp til overflaten og tilranet seg verdigheten i vår tradisjon. Det er den realiteten vi lever i. Og av denne grunn er alle forsøk på å flykte fra den uhyggelige nåtiden inn i en nostalgisk lengsel etter en fortsatt intakt fortid eller ved å foregripe en bedre framtids glemsel, fåfengte».

Naomi Wolf, ein gong feministstjerne og forbilde for den åtte år yngre Naomi Klein.

Foto: Mary Altaffer / AP / NTB

Arendt skreiv at poenget med å gjennomsyre eit samfunn med løgn ikkje er å få folk til å tru på løgnene, men å sørge for at ikkje nokon trur på noko lenger. Eit folk som ikkje kan skilje mellom røynd og løgn, kan ikkje skilje mellom rett og gale, skriv ho, og eit slikt folk evnar ikkje å tenke eller dømme. Dei er, enten dei veit det eller ikkje, underkasta eit løgnregime. Med eit slikt folk, skriv Arendt, kan ein gjere kva om helst.

Å følge den norske mottakinga av boka var kleint. Klassekampen gjorde eit stort nummer av at det var dei som hadde fått Klein til Noreg, at det var dei som hadde flydd ho hit, som om det er ei bragd å få ein forfattar på bokturné til å komme for å selje boka si. Og då podkasten «Mímir og Marsdal» fekk besøk av Klein, blei dei to elles så rappkjefta kameratane redusert til det dei sjølv, både i byrjinga og slutten av samtalen, kalla «fanboys». Han var så stolt, sa Mímir Kristjánsson. For kva då, tenkte eg.

«Godt å få verdsbildet sitt bekrefta av Naomi Klein», skreiv Raudt-politikaren Sofia Rana i sosiale medium og posta eit bilde av Klein på scena på Chateau Neuf, under ein skjerm som viste Paul Klees måleri som Walter Benjamin tolka som «historias engel».

Klassekampen trykte foredraget frå Chateau Neuf, som var basert på eit kapittel i boka om Israel: «Nazisten i speilet». Der fortel ho om korleis ho i oppveksten blei indoktrinert i ein viss type historieforteljing, på ein jødisk barneskule i Canada. Der terpa dei historier om antisemittisk vald, men lærte lite om andre, liknande etniske reinsingar og barbarismar. Ho skriv at målet med denne undervisninga ikkje var å gjere dei til folk som ville kjempe mot framtidige folkemord, men å gjere dei til sionistar.

Alle som har møtt gjengs nordamerikansk holocaust-eksepsjonalisme, kan kjenne at dette er eit korrektiv dei sårt treng, ein invitasjon til dei det gjeld, om å sjå på skuggesidene av seg sjølv og sin samanheng. No for tida kjem det mykje slik god, krass og kompromisslaus kritikk av både sionisme generelt og USAs forhold til den israelske staten spesielt, særleg frå sekulære jødar med base på nordamerikanske universitet.

Men det rare med den panegyriske mottakinga av foredraget her i Noreg var at folk reagerte som om vi i utgangspunktet var sausa inn i dei same forteljingane som dei Klein vaks opp med, som om vi såg det same i spegelen som det ein amerikanar gjer. Men dei færraste av oss blei vel nokon gong indoktrinerte med sionisme? Vi bur vel i eit overvegande propalestinsk land? Av alle dei brennbare sakskompleksa Dobbeltgjenger tar opp, er det interessant at den norske mottakinga fokuserte på dei delane av boka som ein kunne anta ville skli ned mest friksjonsfritt hjå publikum.

Ein gong tidleg i tenåra stod eg i kloakken i Gaza. På bildet eg har frå den dagen, står eg i ei grøft, framfor ein kamel, mett på mitt livs beste kebab. Det var ikkje eingong eit spørsmål om kven si side eg stod på. Det visste eg, heilt automatisk, det var like sjølvsagt som luft. Og under eit år før den nye krigen byrja i oktober 2023, hadde mor mi jobba frivillig ved grensepostane i Palestina, og naturleg nok komme heim djupt styrkt i si forakt for den israelske hæren.

Om det fanst ei skuggeforteljing om Israel som eg hadde måtta bale med, så var det heller blafringa av eit forbløffande fordomsfullt sinne eg kjente blusse opp i meg, som latente kulturelle tics, då eg mykje seinare flytta inn i eit ultraortodokst jødisk nabolag. Å seie dette blant folka eg har rundt meg, kjennest som eit tabu. Det er som om dei fryktar at å vedkjenne seg at det finst antisemittisme på den norske venstresida, svekker evna deira til å kritisere Israel.

Det som i Kleins kontekst med rette blir presentert som ein radikal analyse, ei motforteljing, var mitt ground zero, verdsbildet eg tenkte frå når eg såg mot Gaza. Å lese dette essayet her, i den norske konteksten som ho vitja, var altså ikkje konfronterande, det var sjølvgratulerande.

Akkurat denne dynamikken gjekk att i mottakinga av Dobbeltgjenger, ei bok som jo i utgangspunktet lovar å ta lesaren til ei kritisk og fruktbar sjølvransaking, ved å prate om det vi ikkje pratar om, tore å sjå det vi eigentleg veit, men fortrenger. Ein kunne sett for seg at ho tok oss til erkjenningar som at det lever eit lite Israel i oss alle, som i pressa situasjonar kan komme til å meine at vi fortener å få gjere andre til offer, fordi vi sjølv er eller ein gong var det. 

Poenget mitt er dette: Eg mistenker at Naomi Klein matar ein bestemt mediemekanisme med boka si, samstundes som at ho freistar plukke han frå kvarandre. Ho teiknar opp ei verd med berre to sider: den ekte og den fordreidde, den opplyste og den skuggelagde, denne sida av spegelen, og den andre, der alt «vi» er og trur på, blir vrengt.

Den andre sida blir vampyren som livnærer seg av livskrafta til dei levande, og som ikkje evnar å sjå seg sjølv, all den tid vampyrar ikkje har spegelbilde. Problemet med denne måten å teikne opp forma på konfliktane våre på er at vampyrar ikkje finst. Det finst berre forførbare folk av kjøtt og blod og kjensler som fortel forteljingar om konfliktane som formar oss.

Mange av desse forteljingane seier at dei har som formål å la oss konfrontere det mørke i oss sjølv, det medskuldige, men ofte får dei oss ikkje heilt i mål. Påstanden om det djupt kritiske blikket blir ein gest, eit nikk i retning av noko vagt, men det endrar ingenting.

Når Klein seier «du byrjar med å tru at du konfronterer dobbeltgjengaren din, men endar opp med å konfrontere deg sjølv», at det var det som skjedde med ho, så høyrest det sant og klokt ut. Men når den sjølvkritikken ho faktisk kjem med, munnar ut i flosklar som at det ein må gjere no, er å lære folk den sanne meininga av ord som «patriarkat» og «strukturell rasisme», så blir eg litt skuffa – ikkje fordi eg er samd eller usamd, men fordi ho ikkje tar samtalen vidare mot noko nytt eller kraftfullt eller forløysande, noko anna, ei anna form å tenkje i. Kanskje er dette for mykje å forvente, men fordi boka er så god som ho er, fordi ho peiker på hjartet av det eg sjølv freistar fatte, så er det noko slikt eg vil at ho skal gi meg.

Når ho skriv om research-reisa si inn i det ho kallar spegelverda, der folk som Steve Bannon regjerer, at «Min dypeste skam hefter ved det unevnelige antallet podkaster jeg inntok, selve antallet timer som gikk tapt og som jeg aldri vil få tilbake», så trur eg ikkje på ho. Eg trur heller ikkje på ho når ho seier at Charlie Chaplins portrett av Hitler gav ho styrken ho trong, for å forsvare at ho lytta så innstendig til Bannons podkast. Når ho skriv at det å sjå Wolf i spegelen pressa fram eit eksistensielt spørsmål om kven ho, Klein, eigentleg var, så kjennest heller ikkje det heilt sant, det kjennest mest som eit veldig bra forteljargrep.

Og når ho mot slutten av boka avslører at ho modellerte seg på Wolf lenge før Wolf eingong visste kven Klein var, då ho som 20-åring intervjua Wolf til det som skulle bli Kleins første forfattarportrett, så kjennest det som ei rift i forteljinga som kunne ha opna opp ein sann avgrunn av tvil kring kva dette bokprosjektet eigentleg gjer. Når ho går aktivt inn for å spegle Bannon og Wolf med si eiga paranoide historieforteljing, når ho seier at ja, dei heile er ein konspirasjon, berre med motsett forteikn: K. for kapitalisme. Den eines globalist er den andres kapitalist.

Den forma for sjølvkritikk som boka påstår å legge på bordet, minner litt om folk som har lege så mange år på psykologdivanen at dei kjem alle kritikkar i forkjøpet, tar brodden av korrektiv ved alltid å vere den første til å peike på eigne blindflekker. Men denne typen gjennomanalysert sjølvinnsikt er ikkje automatisk det same som å ta ansvar for kven ein er og det ein gjer. Det minner ofte meir om ein hersketeknikk. Å vere gjennomsiktig er ikkje det same som å ta ansvar. Å ta ansvar fordrar i spørsmål som dette at ein frir seg frå nevrotiske tankesirklar, strekker eg ut av seg sjølv, mot andre, mot noko nytt. At ein er villig til å endre seg, legge bak seg utdaterte dogme. Er det ikkje?

«Ingenting er tilfeldig i verda slik Naomi Klein ser ho», skreiv nobelprisvinnar i økonomi Joseph E. Stiglitz då han melde Sjokkdoktrinen for New York Times i 2007. Det same kunne ein sagt om Dobbeltgjenger. Samtidig som ho viser oss at tilhøvet mellom gravejournalistisk kulturkritikk og konspiranoia er ei floke, så tover ho oss fast i ho.

Jo, Dobbeltgjenger er ei vilt forførande sakprosabok: velskriven, energisk, klartenkt, ramma inn av perfekte forteljargrep, bygd på ein type research og faktasjekking som berre journalistiske stjerner med store team av assistentar har tilgang på, oppriktig motivert av forfattarens svimle, pandemiske tilstand. Ho er i utgangspunktet akkurat den typen bok eg lengtar etter for tida: ei personlig verdshistorie om ein vanvitig epoke.

Men boka er òg ein konspirasjonsteori om konspirasjonsteoriar som preikar til koret medan ho skyv meiningsmotstandarar endå lenger frå seg, ved å seie at dei lever i ei spegelverd, i eit skuggeland, i ei vrengd røynd. Slik heller ho sement i allereie unødvendig hardt teikna konfliktlinjer. Trass i alle nyansane og all klokskapen: Når alt kjem til alt, står alle som ikkje spelar heilt på lag med ho, einsame att i den åkeren som Arendt åtvara mot.

Det er underleg og slåande at dei så ofte endar nettopp der, alle desse bøkene som freistar fange forma på dei idébaserte konfliktane som omgir oss. Når eg lukkar boka, sit eg att med ein politisk-teoretisk lengt etter det Paulus lover at skal komme seinare, bak den siste døra: «No ser vi i ein spegel, i ei gåte, men då skal vi sjå andlet til andlet.»

Ida Lødemel Tvedt