Julaftan. I år som i fjor vert det høve til å bruke ein heil dag på å ete altfor mykje av akkurat det same som vi åt altfor mykje av på akkurat same dag i fjor, og året før, og så bortetter. Berre tenk på alt som skal inn: julekaffi, sild, lammerull, marsipangris, mandarinar, valnøtter, nøttekaker, peparkaker, kakemakarbakar, gløgg og glugg og – der gjekk det visst i surr.

Nei, vi skal ikkje gå i surr. Den surra steika sparer vi til fyrste dag – eller kanskje andre eller tredje, eller kva med nyttårsaftan, det vert alltid tid til steik – i dag skal vi i staden ta den ville naturen med inn i julestova. Og nei igjen, vi skal ikkje ete juletreet. Vi skal derimot slå eit slag for Noregs nest mest populære juledessert: moltekrem.

For sjølv om riskremen fullstendig dominerer all statistikk over kva vi et til dessert på julekvelden, lat oss no, for ein gongs skuld, drukne dei kvite, kremkledde riskorna frå andre sida av jorda med den raude, generiske, glatte sausen, i lokalt stivsinn og nærmenneskeleg innsats. For visste du at moltebær er ei av særs få matvarer som er ein naturleg og integrert del av kosthaldet vårt – utan at vi har klart å domestisere planta som står for produksjonen?

Tokjønna særbær

Slik er det: Alle, absolutt alle molter som vert etne i ein moltekrem, eller drukna i ein moltelikør, eller lagde på ei skive som syltetøy, dei er plukka av ei varsam menneskehand, frå ei myr eller hei eller kanskje ein litt annan, men likevel liknande vill biotop, der det veks molter av to kjønn.

Ja, så sært er moltebæret: Det vil ikkje vekse kor som helst, heller ikkje i kva slags selskap som helst. Der dei aller fleste bær er hermafrodittar – det vil seie at den same blomen har kjønnsdelar som både ho og han – insisterer molteblomen på særbu: Hoplanta må få pollen frå ei anna hannplante for å kunne lage bær.

Og dette, min ven, er årsaka til at du går så håpefull i ei moltemyr tidleg på sommaren, med molteblomar overalt kringom deg – for å så kome skuffa heim att på seinsommaren med nesten tomt moltespann.

I ei gjennomsnittleg moltemyr er berre kring 30 prosent av plantene hoplanter, og det er berre dei som kan lage moltebær – og berre om hannplantene gjer jobben sin.

Likevel vert det moltebær så å seie kvart år. Kor er det dei veks, eigentleg?

Temmeleg udyrkbar

Moltene veks på heile den nordlege halvkula. I Noreg føretrekker ho, ifylgje Store norske leksikon, «kalkfattig torvgrunn, sumpskog og lyngheiar opp til rundt 1400 meter over havet».

Det er vekstområde molta deler med mellom anna blåbær og røsslyng – vekstar vi menneske har klart å domestisere. Vi har flytta røsslyng ut av lyngheia og inn i hagane og parkane våre, og vi har gjort blåbær om til både hagebær og bær i kommersiell produksjon.

Men altså ikkje molta. Ho er det ingen som har klart å kopiere over frå vill tilstand. Og det er ikkje fordi vi ikkje har prøvd: Mellom anna var det over fleire tiår eit prosjekt ved Holt forskingsstasjon i Troms, og det vart prøvd både å lage nye molteåkrar i friluft og i veksthus og å plante inn i eksisterande moltemyrer – ein foreslo endåtil å frese dei opp og sette ned nye planter i rader i myra.

Nokre avlingar vart det, men dei var ustabile og arbeidskrevjande. For ikkje nok med at molter krev to kjønn for å formeire seg – dei vil heller ikkje late seg ale opp frå frø, men insisterer på å formeire seg vegetativt – med såkalla rhizom, som er utløparar som veks under jorda. I snitt fann ein at det tok tre til fire år frå ein byrja eit plantefelt til det byrja å gje avling, og felta var utsette både for dårleg spiring, ugrasåtak og klimatiske forhold.

I dag veit vi forhåpentleg betre enn å byrje å frese opp metanrike moltemyrer, uansett kor mykje vi kunne ha lyst på meir og billegare molter. Truleg er det beste vi kan gjere for moltene, å late sjølve plantene vere i fred, men legge best mogleg til rette for leveområdet deira: halde klimaet stabilt – og lufta full av pollinerande insekt.

Det skulle halde oss opptatt ei stund – så kan vi eventuelt tenke på heimedyrking av moltebær etterpå. Men fyrst er det jul.

Siri Helle