Igjen går prisen på mat opp – og igjen får vi høyre av alle aktørar i matvarebransjen at det i alle fall ikkje er deira feil. Dei aukar ikkje marginane sine med meir enn kostnadane, det kan vi vere heilt trygge på, om det no gjeld daglegvarekonsern eller -kjede eller -butikk eller leverandør eller produsent.

Så kor vert kronene våre av? Dei einaste to verdiane vi kjenner som sikre, er dei i kvar ende av kjeda: Vi veit kva vi må betale i butikken – og dersom råvara er av eit slag vi kan produsere eller hente opp frå havet i Noreg, veit vi kva ho er verd. Vi veit kva fiskaren får for fisken dei leverer til mottaket, kva kornbonden får for kornet og mjølkeprodusenten for mjølka. Så lat oss byrje der.

Vi byrjar med to typar nesten kvit drikk som inneheld feitt og har opphavet sitt på ein gard: havredrikk og kumjølk. Sjølv om produktet ikkje lenger får heite havremjølk, er det openbert at dei to produkta konkurrerer. Hjå Oda.com kan eg i skrivande stund kjøpe ein liter Tine heilmjølk for 22,90 kroner. Korleis prisen bonden får for mjølka, har stagnert jamført med kva mjølka kostar i butikken, vert ofte diskutert når vi snakkar om jordbrukspolitikk.

I år 2000 var mjølkeprisen til bonden 3,34 kroner, medan H-mjølka kosta kring 10 kroner literen i butikken. I dag er målprisen på mjølk 6,24 kroner – og vi kan slå fast at gapet har vorte større både i faste kroner og i prosentar. I 2024 går kring ein fjerdedel av det du betalar for mjølka, attende til bonden som har produsert ho.

1 skarve prosent

Men kva om vi i staden samanliknar med havredrikk? Det var ikkje særleg mykje havredrikk å få kjøpt i vanlege daglegvarebutikkar i år 2000, men no er han overalt og er, ifylgje seg sjølv, ein del av framtida. Er han òg ein del av løysinga på rettvise prisar? Kor stor del av prisen vi betalar for havremjølka, går attende til bonden?

Vi treng ikkje eingong byte selskap for å samanlikne, for meierisamvirket Tine fører òg vegetabilske mjølkealternativ: Havredrikk under merkenamnet Gryr er produsert for Tine. Ein liter kostar meg 37,50 kroner.

Ifylgje Felleskjøpet var noteringsprisen for havre betalt frå mølle til bonde 3,73 kroner per kilo i veke 24. Havredrikken til Tine inneheld 10 prosent havre, som vil seie at om vi legg prisane til Felleskjøpet til grunn, får kornbonden betalt 0,37 kroner per liter havremjølk Tine sel i butikken.

Det er temmeleg nøyaktig 1 prosent av utsalsprisen. Altså bokstavleg tala berre ein brøkdel av den prosentdelen mjølkebonden sit att med.

Industrialisering

Kvifor er det slik? Ein grunn kan nok vere at havredrikk er eit moteprodukt retta mot forbrukarar som er over gjennomsnittleg opptekne av kva dei et – og difor reknar ein med at dei har over gjennomsnittleg god betalingsvilje. Resultatet er at havredrikk vert prisa høgt og med god margin.

Men ein annan like openberr grunn er at havredrikk ikkje er ferdig når havren er pressa. Produsenten har sett til rapsolje, salt, vitamina D, B2 (riboflavin), B9 (folsyre) og B12 i tillegg til minerala kalsium og jod.

Med eit mogleg unnatak for rapsolje er dette industriprodukt som Tine må kjøpe i ein global, open marknad. Til skilnad frå kumjølka, som inneheld alle desse næringsstoffa heilt av seg sjølv – ja, ho har endåtil så mykje feitt at Tine kan skilje ut litt til smørproduksjon og enno slå sin eigen Gryr-divisjon på feittinnhald.

Desse innkjøpa kostar. Nett kor mykje får vi ikkje vite. Vi veit heller ikkje kva det gjer med kostnaden at sjølv om havredrikken er produsert på norsk havre, skjer produksjonen i Sverige.

Industrialisering gjer maten rimelegare og enklare, får vi høyre. Det ligg grave så djupt ned i oss at vi ikkje eingong stiller spørsmål ved det. Men stemmer det eigentleg alltid? Syner havredrikken oss at industrialisering også fører til fleire ledd og fleire komponentar som gjer varer dyrare, meir uoversiktlege og mindre demokratiske enn dei hadde trunge å vere? Dersom industrialisering fører til at personen, dyra og jorda som gjer den viktigaste jobben, får ein stadig mindre del av kaka, er det då i staden ein del av problemet, ein del vi hadde klart oss like godt utan?

Siri Helle