Før vi går i gang, skal eg love deg éin ting: Denne spalta skal ikkje kåre årets beste julebrus, slik alle andre medium med respekt for seg sjølv synest dei må gjere om lag på denne tida. Kvifor ikkje? Fordi å kåre årets beste julebrus ikkje gjev meining. Kvifor det ikkje gjev meining, vil vi skjøne når vi har sett litt nærare på kva julebrus eigentleg er.

Den fyrste norske julebrusen var det sjølvaste Hansa som stod for i det bergenske år 1970. Den fyrste julebrusen på marknaden var raud, og julebrus har i alle år sidan og med ujamne mellomrom vorte skulda for å vere ein julekopi av den raude Perle-brusen. For raud julebrus smakar litt slik – litt bringebæraktig, om ein skal tru produsentane – sjølv om ingen vågar seg til å hevde at det er noko som liknar bringebær i den raude julebrusen. Det er det heller ikkje.

På same måte er det heller ikkje champagne i den meir champagnebrusaktige brune julebrusen som dukka opp berre få år etter den raude. Fyrst ute var Hamar og Lillehammer bryggeri, som alt på 1970-talet laga både raud og brun julebrus.

Akkurat kvifor desse to smakane vart dei offisielle julebrusvariantane, er det truleg ingen som veit. Det vart slik, og no er det slik, og vi kan krangle til vi vert blå om kva for ein variant som er best, men ingen kjem nokon gong til å vinne eller tape.

Sterile innhaldslister

I grove trekk er ingredienslista til alle julebrusane, anten dei er raude, brune eller karamellfarga, heilt lik. Ja, eigentleg er det berre maks to råvarer i julebrus: alle inneheld vatn, og dei som ikkje er lettvariantar, inneheld sukker – lettvariantane inneheld i staden andre søtingsstoff. Utover dette inneheld dei aromastoff og fargestoff.

Det er dette aromastoffet som gjer at ulike julebrusar smakar ulikt. Men akkurat kva dei variasjonane består i, får vi ikkje vite: å skrive aroma er så langt julebrusprodusentane treng å strekke seg. Korleis det aromastoffet er bygd opp, eller akkurat kva det er bygd for å smake, det får framleis lov å vere brusfabrikkens store løyndom. «Før lå oppskriften i en safe, nå er de lagret i en sikker ’sky’», som Bergens Tidende skreiv om Hansa Borgs julebrus i ei sak om opphavet til den raude julebrusen frå 2020.

Total kontroll

Til skilnad frå juleøl, pinnekjøt, lutefisk og andre produkt som vert testa og vurderte i desse tider, er altså julebrus ikkje eit foredla matvareprodukt. Desse produkta, som er laga på levande råvarer som gjæra bygg eller tørka lammekjøt eller luta torsk, er utsette for ei rekke lite kontrollerbare påverknader under produksjonsprosessen, anten det handlar om kvaliteten på kjøtet, som speglar korleis lammet har levd, eller råmen det vert tørka i, eller det kan vere stivelseprosenten i byggkorna som vert malte, eller styrken på luten tørrfisken er lagd i. Det er noko heilt anna med dei sterile råvarene som ligg bakom ei flaske julebrus.

Julebrusprodusentane har 100 prosent kontroll med kvart einaste element i prosessen fram til den smaken julebrusen får slutt. Om du opnar flaska og synest ho smakar altfor syntetisk, er det fordi produsenten vil at han skal smake altfor syntetisk – fordi somme likar slik smak. Andre vil synast at brusen du likar, som ein faktisk kan ane at nokon har prøvd å få til å likne på smaken av bringebær, smakar altfor surt, til dømes.

Ingen, bortsett frå dei få produsentane som sit på oppskriftene bak brun julebrus, veit kva champagnesmak eigentleg er. Då vert det vanskeleg – ja, beint fram umogleg – å definere kva for champagnesmak som er god, og kva for ein som er dårleg. Av same årsak kan eg diverre heller ikkje kritisere produsentane av julebrussaft, eller Q-Meieriene, som før kvar jul lagar det yoghurtliknande produktet Skyr med smak av raud julebrus, eller Tine som no, nytt av året, har laga iste med smak av julebrus.

Det må i så fall vere den sistnemnde, for Tine opplyser ikkje kva type julebrus dei har etterlikna på isteflaska si. For sjølvsagt er det skilnad på den raude og den brune. Eg har min favoritt, men kva for ein det er, det er og blir ei privatsak.

Siri Helle