Det er ikkje mange sigrar å spore for norsk matproduksjon for tida. Lat oss likevel, som ei lita oppmuntring etter elendet som forlét næringskomiteen på Stortinget førre veke, ta tak i ein bitte liten opptur som dukka opp same veke: I 2023 var det fem fleire stølar i drift i Noreg enn det var i 2022. Hurra!

Ifylgje tal organisasjonen Norsk Seterkultur har henta ut frå Landbruksdirektoratet, var det i 2023 750 aktive stølar i Noreg, mot 745 i 2022. Talet i seg sjølv er ingenting å rope hurra for – snarare tvert om. Vi treng ikkje gå lenger attende enn 2019 for å finne 822 aktive stølar i Noreg. Om vi ser lenger attende, var det kring 1850 531 setrer i drift berre i Vestfold fylke.

Landbruket såg sjølvsagt heilt annleis ut på dei tider – ikkje minst var teknologien på eit heilt anna nivå. Vi har utvikla oss, seier vi, vi har effektivisert og modernisert – og med det meiner vi implisitt at vi har forlate stølskulturen.

Måtte det verte slik? Sjølvsagt måtte det ikkje det. Og tala frå 2022 til 2023 syner at vi framleis kan snu: Det er mogleg å ikkje berre legge ned, men òg starte opp stølsdrift i Noreg i 2024. Men vi må vilje det – og vi må invitere teknologien med på laget.

«Det er mogleg å ikkje berre legge ned, men òg starte opp stølsdrift i Noreg i 2024.»

Stølsteknologi

Det neste tiåret kjem hundrevis av norske kufjøs til å måtte byggast om for å møte lausdriftskravet. Brorparten av dei (som ikkje vert lagde ned) kjem til å gå over frå manuell mjølking til robotmjølking. Og det kan i seg sjølv verte ein katastrofe for stølsnæringa – for når ein investerer så tungt på heimgarden, vert det endå tyngre å halde ved like eit ekstra mekaniseringsopplegg på stølen.

Men kva om ein ikkje måtte det? I 2017 vart den fyrste mobile mjølkeroboten seld til ein seterbrukar i Tinn kommune. Den roboten fungerer akkurat som ein annan mjølkerobot – men han er montert inne i ein container som kan fraktast av ein traktor. Slik kan det same utstyret mjølke kyrne i fjøset om vinteren, våren og hausten – og på stølen om sommaren.

Eg veit ikkje kva den mobile mjølkeroboten kosta, eller kva slags opplegg han krev for vatn, avløp og straum på stølen. Men eg veit han er eit godt døme på at teknologiutvikling kan styrast – også i retning av meir stølsbruk, om det er det vi ynskjer oss.

Meir kan brukast

Kanskje kan endåtil teknologien syne oss at utfordringar vi trudde vi hadde, ikkje var så farlege likevel. Eit tungtvegande argument mot å ta med mjølkedyr på stølen har dei siste åra vore at mjølkekvaliteten vert endra. Med meir detaljert mjølkemåling har ein oppdaga at celletalet i mjølka går opp – særleg blant geiter, som utgjer ein viktig del av stølsbruka.

Celletal tyder talet på kvite blodlekamar (somatiske celler) i mjølka. Eit høgt celletal indikerer ein bakterieinfeksjon – at det ligg ein betennelse og lurer ein eller annan stad. Det vil ein sjølvsagt ikkje ha – fyrst og fremst for dyret sin del, men òg fordi det går ut over foredlingseigenskapane til mjølka: Ho kan få lukt- og smaksfeil, endra proteinkvalitet og dårlegare ysteeigenskapar.

Men heng desse hendingane alltid saman?

Blant geiter har ein i næringa ofte observert høgt celletal i samband med beiteslepp – utan at det nødvendigvis påverkar dyret. Det verkar som celletalet stadig går opp utover i mjølkeperioden. Å finne ut kva dette kjem av, var bakgrunnen for at forskingsprosjektet «GoatMilkSCC: Høyt innhold av somatiske celler i geitemelk – betydning for produktkvalitet» vart køyrt i gang i 2021.

Prosjektet er enno ikkje avslutta eller konkludert. Men ei masteroppgåve som vart levert under prosjektparaplyen i 2022, «Somatiske celler i geitemelk og betydning for produktkvalitet hos Feta-type ost», synte – overraskande nok – at «geitemelk med høyt celletall kan brukes til produksjon av en bærekraftig Feta-type ost med høy kvalitet, lang holdbarhet og god smak».

Mykje står att å lære her, men kanskje er ikkje høgt celletal eit så stort problem som ein har trudd, så lenge dyret ikkje er sjukt? Det ville i så fall vere god motivasjon for å få fleire mjølkande dyr til fjells.

Dei må berre ha politikken med seg. Ingen kan drive støl om dei ikkje har råd å drive garden resten av året.

Siri Helle