Samvær er strevsamt når me ikkje finn tonen. Når me spelar eller syng, kan me slita med å finna tonen i bokstavleg meining. Om me ikkje orkar å leita meir etter slike tonar, kan me retta merksemda mot andre tonar, som fargetonar og ringjetonar. Og kvar har summetonen teke vegen?

Den som skal setja tone til ordet tone, gjer lurt i å henta fram eit strengeinstrument. Tone kjem frå gresk tónos, som har grunntydinga ‘spent (streng)’ og er runne av ei indoeuropeisk rot som tyder ‘tøya, retta ut, spenna’. Tone kom tidleg inn i nordisk gjennom latin. I norrønt finn me til dømes substantivet tóni (‘musikalsk ljod, tone’) og adverbet tónlaust (‘utan song’).

På grunn av framtoninga kan verbet tona (‘visa fram’, t.d. «tona flagg») fortona seg som ein slektning av tone og tona (‘gjeva frå seg tonar’). Men tona (‘visa fram’) kjem frå nederlandsk, og korkje det eller fortona og framtoning har noko etymologisk band til dei andre tone-orda. Ordbøkene koplar tona (‘visa fram’) til gotisk at-augjan. Det tyder ‘halda framfor augo’ og heng i hop med auga.

Det er ingen grunn til å tona ned at mange av tone-orda har noko med musikk å gjera (jf. òg lånord som atonal, baryton og monoton). Tonediktar og tonekunstnar viser til komponistar, og tonefylgje svarar til akkompagnement. Her finst tonearter, halvtonar og heiltonar, folketonar, fulltonande song og mangt anna som kan tona ut i rommet.

Dirigenten gjev koret tonen i bokstavleg meining, og tonegjevande (bm. toneangivende) vert jamt nytta metaforisk i tydinga ‘førande’ (jf. òg «slå an tonen»). Overtone og undertone er omtykte ord for haldningar, stemningar og anna som ikkje kjem ope eller sterkt fram, men som likevel kan merkast.

Tale er òg tonar (jf. talemusikk, setningsmelodi). Tonefall er eit ålkjent ord, men mange har òg høyrt om tonelag (òg kalla ordtone og tonem). I mest alle norske målføra har bønder og bønner ulikt tonelag, til dømes. Røysta vår ber òg fram stemningar og innstillingar: Me kan seia noko med ein spørjande eller fortruleg tone, slå fast at «det var nye tonar» eller få høyra at me ikkje skal ta den tonen.

Ein framifrå tonekunstnar som er sosialt uvyrden, får radt høyra at hen er tonedauv, for tone tyder òg ‘(tilrådd) måte å vera på’, («takt og tone», «god tone»).

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com