Dei har leita etter fisk, bær, nyklar, briller, bortkomne sauer, vyrke til stort og smått, rømde fangar, kjærastar og mangt anna. Nokre av oss har jamvel leita etter nåla i høystakken. Det leitar på å driva og leita slik heile tida!

Det folk har røynt og lært medan dei har leita seg fram i livet, ligg slik til at me finn det utan hjelp frå leitemannskap. Det er berre å slå opp i ei god samling gamle ordtak. «D’er best å leita medan nytt er faret», kan me lesa der. Og: «Det som er seint sakna, er seint oppleita.» Ja, når folk og dyr og andre saker forsvinn, gjeld det å gå i gang med leitinga straks.

Elles er det vanleg å leita på galen stad («ein leitar stundom ute etter det ein har inne») og å finna noko anna enn det ein leita etter («når ein leitar etter det eine, so finn ein det andre»). Og er det ikkje typisk at når ein sjølv har leita lenge etter noko og gjeve opp, so kjem nokon andre og finn det med éin gong? Særleg mødrer. Maken til gode leitarar skal ein leita lenge etter.

Etymologisk leiteboring syner at leita (norr. leita) heng i hop med eit germansk verb som tydde ‘sjå på, få auga på’, og som i norrønt hadde forma líta (pret. leit). Det er framleis mykje nytta i islandsk (t.d. líta á klukkuna ‘sjå på klokka’) og færøysk (t.d. frí?ur á at líta ‘fin å sjå på’). Ordet finst i norsk òg (lita), men fåe nyttar det. Verbet lita som i «vera til å lita på» er noko anna: Det kjem av norrønt hlíta (eig. ‘stø, lena seg til’).

Gjennom lita er leita i ætt med ord som let (‘farge’, same ord som dansk og bokmål lød) og leite, som mellom anna tyder ‘omtrentleg stad el. tid’ («i går ved dette leitet») og ‘synskrins’ (jf. himmelleite ‘horisont’). I tillegg kjem andlet (av and ‘mot’ og líta ‘sjå’) og -leitt, som målber at eit andlet har den fargen eller det skapet som fyrstelekken seier (t.d. ljosleitt, raudleitt og skarpleitt).

I bokmål er leita vorte kløyvt i to. Når tydinga er ‘søkja etter, prøva å finna’, er det vanlegast å nytta lete. Den forma er dansk lede som er norska opp med ein t. Forma leite er òg tillaten, men vert av mange oppfatta som (for) munnleg. Men når tydinga er ‘røyna på, kosta (krefter), møda’, er det leite som gjeld i bokmål òg.

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com