Kvalme og oppkast er utrivelege saker. Ofte er det virus som står bak, men virusa er ikkje åleine om å laga kvalm. Me kan vemjast av matvarer («ein kvalm drikk») og bilkøyring på svingete vegar, særleg i kombinasjon med tett og vond luft («kvalm røyklukt»). Nokre skryter so fælt av seg sjølve at det er kvalmande å høyra på, og mange gravide slit med morgonkvalme. Me kan verta kvalme berre av tanken på noko.

Det er vanleg å leggja ulikt innhald i dei to hankjønnsorda kvalm og kvalme. Til dømes: Virus lagar kvalm gjennom å laga kvalme. Det siste ordet nyttar me gjerne om det å kjenna seg uvel, medan det fyrstnemnde viser til bråk og uro («laga kvalm», «kvalm i gata»). I utgangspunktet er kvalm og kvalme ulike former av same ordet. Adjektivet kvalm er avleitt av substantivet kvalm.

Kvalm-orda har lågtyske røter. Me finn dei ikkje i norrønt, og dei er ikkje med i Aasen si Norsk Ordbog. Det er råd å greia seg utan: I staden for adjektivet kvalm kan me til dømes nytta elgen (jf. elgja ‘verta kvalm; gjera kvalm’), rusken, vemlen (jf. vemjeleg, vammel og norr. váma ‘kvalme’) eller samansetjingar som bilsjuk, sjøsjuk, spysjuk, spyfull, spyvoren og spyøren.

Å stilla kvalmen (jf. «kvalmestillande medisinar») er nok lettare enn få det godt innarbeidde ordet kvalm til å teia still. Rekk ein ikkje å kvela ordet i fødselen, er laupet køyrt. No tok me ein kvalfull omveg fram til eit etymologisk poeng: Det kan sjå ut til at kvalm-orda heng i hop med kvela (eldre kvelja) og kval (‘liding, pine’).

Kvela hadde i norrønt tydinga ‘pina, plaga’. Svensk kvälja tyder ‘plaga, gjera uroleg, gjera kvalm’. I dansk voks ei anna tyding fram, kan henda påverka av verb som kverka og kvæva: ‘drepa gjennom å stogga lufttilførsla’. Ho har funne vegen inn i norsk. Kvela vert no helst nytta om å kjøva eller sløkkja, jamfør kvelarslange, kvelartak, «kvela motoren», «kvela ein geisp» og «kvela elden».

Det ligg nær å tenkja at adjektivet kvalm fyrst viste til tett og kvelande luft, og at det so vart nytta om kjensla ein får når ein andar inn slikt. Det tyske substantivet Qualm tyder ‘tjukk røyk; bråk’. Fasiten har me diverre ikkje, for det er vandt å sjå i all denne røyken. I alle høve er det mindre tobakkskvalm (kvelande tobakksrøyk) på utestadene no enn før.

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com