Tung på gassen
Gassar kan gjeva oss mykje godt, til dømes ljos og varme. Mange har laga seg mat på gassgrill, gasskomfyr eller andre gassapparat, reist med buss som går på biogass eller fått lindra smertene sine med lystgass. Gassane har òg vore nytta på vondskapsfullt og døyeleg vis, noko ord som gasskammer minner oss om. Lat oss likevel bora i dei språklege gassfelta.
Gassane er gamle, men nemninga gass er heller ny. Me kan endåtil peika ut ein opphavsperson: den flamske lækjaren og kjemikaren Jan Baptista van Helmont (d. 1644). Me veit ikkje presist korleis ordsmidinga gjekk til, men han har truleg teke utgangspunkt i gresk khaos i tydinga ‘det tomme rommet, det formlause emnet som verda vart skapt av’. Khaos er same ordet som latin chaos og vårt kaos.
Tydinga til gass (nederlandsk gas) har endra seg etter kvart som kunnskapen om og bruken av gassane har endra seg. Helmont oppfatta gass som ei form for vatn. Den moderne tydinga ‘emne som har luftform ved normal temperatur og normalt trykk’ skal vera frå slutten av 1700-talet. Like etter kom tydinga ‘brenneleg luftformig emne’. Kunstordet til Helmont greier seg imponerande godt. Det er gass-førekomstar både her og der.
Ofte møter me gass i tydingane ‘drivstoff i forbrenningsmotor; gasspedal’ (jf. amerikansk-engelsk gas, stytt form av gasoline ‘bensin’). Me kan trø inn eller sleppa gassen, gjeva full gass eller botn gass (jf. «klampen i botn»), gassa på, gassa og kløtsja og finna ut om ein bil er lett eller tung på gassen. Ordlaget «rusk i forgassaren» kan vera bokstavleg eller biletleg, ikkje heilt ulikt «sand i maskineriet».
Mange demonstrerer mot utslepp av klimagassar og mot utvinning av olje og gass. Går det for heitt for seg, kan politiet finna på å nytta tåregass. Det er ikkje godt å få slikt på seg, men tåregassane er ikkje rekna mellom dei døyelege stridsgassane. I den flokken finn me nervegassar, kvelegassar, hudgassar (t.d. sennepsgass) og blodgassar (t.d. blåsyre, nytta av nazistane under merkenamnet Zyklon B).
Gasseksplosjonar, gasslekkasjar og gassforgifting kan vera reine uhell òg. Det ser elles ikkje ut til at verbet gassa (‘fråtsa’, t.d. «gassa seg med mat», «gassa seg i sladder») har noko med gass å gjera, jamvel om det kan verta mykje tarmgass av slikt.
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
Gassar kan gjeva oss mykje godt, til dømes ljos og varme. Mange har laga seg mat på gassgrill, gasskomfyr eller andre gassapparat, reist med buss som går på biogass eller fått lindra smertene sine med lystgass. Gassane har òg vore nytta på vondskapsfullt og døyeleg vis, noko ord som gasskammer minner oss om. Lat oss likevel bora i dei språklege gassfelta.
Gassane er gamle, men nemninga gass er heller ny. Me kan endåtil peika ut ein opphavsperson: den flamske lækjaren og kjemikaren Jan Baptista van Helmont (d. 1644). Me veit ikkje presist korleis ordsmidinga gjekk til, men han har truleg teke utgangspunkt i gresk khaos i tydinga ‘det tomme rommet, det formlause emnet som verda vart skapt av’. Khaos er same ordet som latin chaos og vårt kaos.
Tydinga til gass (nederlandsk gas) har endra seg etter kvart som kunnskapen om og bruken av gassane har endra seg. Helmont oppfatta gass som ei form for vatn. Den moderne tydinga ‘emne som har luftform ved normal temperatur og normalt trykk’ skal vera frå slutten av 1700-talet. Like etter kom tydinga ‘brenneleg luftformig emne’. Kunstordet til Helmont greier seg imponerande godt. Det er gass-førekomstar både her og der.
Ofte møter me gass i tydingane ‘drivstoff i forbrenningsmotor; gasspedal’ (jf. amerikansk-engelsk gas, stytt form av gasoline ‘bensin’). Me kan trø inn eller sleppa gassen, gjeva full gass eller botn gass (jf. «klampen i botn»), gassa på, gassa og kløtsja og finna ut om ein bil er lett eller tung på gassen. Ordlaget «rusk i forgassaren» kan vera bokstavleg eller biletleg, ikkje heilt ulikt «sand i maskineriet».
Mange demonstrerer mot utslepp av klimagassar og mot utvinning av olje og gass. Går det for heitt for seg, kan politiet finna på å nytta tåregass. Det er ikkje godt å få slikt på seg, men tåregassane er ikkje rekna mellom dei døyelege stridsgassane. I den flokken finn me nervegassar, kvelegassar, hudgassar (t.d. sennepsgass) og blodgassar (t.d. blåsyre, nytta av nazistane under merkenamnet Zyklon B).
Gasseksplosjonar, gasslekkasjar og gassforgifting kan vera reine uhell òg. Det ser elles ikkje ut til at verbet gassa (‘fråtsa’, t.d. «gassa seg med mat», «gassa seg i sladder») har noko med gass å gjera, jamvel om det kan verta mykje tarmgass av slikt.
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Fleire artiklar
Foto via Wikipedia Commons
«Ørjasæter var fyrst god ven med diktarbroren sin frå Gudbrandsdalen, men så fekk han høyre ting om Aukrust som skar han 'gjenom hjarte som eit tvieggja sverd'.»
Han heitte John Guillot, men skifta namn til Johnnie Allan og blei pub-rockar.
Arkivet: For tida framstår ikkje USA som det lova landet, men hausten for 50 år sidan var Elvis Presley på hitlistene i USA og England med «Promised Land»
Mogleg trasé for jarnbane mellom Narvik eller Bjørnfjell til Tromsø.
«Tanken om å realisera tog til Tromsø gjennom Sverige er på ingen måte ny.»
Daniel Sommer, Johannes Lundberg og Arve Henriksen.
Foto: Kristin Lidell
Fint nordisk samarbeid
Her er det ikkje spor av langhalm.
Polakkane er skumle bridgespelarar. Her frå avslutningsseremonien under World Bridge Games i Buenos Aires nyleg.
Foto: Poli Zolto / World Bridge Federation
Dąbrowskis masurka
For to veker sidan vann Polen gull i det som uformelt blir kalla bridgens olympiade, i Buenos Aires.
Papiravisa