Gassar kan gjeva oss mykje godt, til dømes ljos og varme. Mange har laga seg mat på gassgrill, gasskomfyr eller andre gassapparat, reist med buss som går på biogass eller fått lindra smertene sine med lystgass. Gassane har òg vore nytta på vondskapsfullt og døyeleg vis, noko ord som gasskammer minner oss om. Lat oss likevel bora i dei språklege gassfelta.

Gassane er gamle, men nemninga gass er heller ny. Me kan endåtil peika ut ein opphavsperson: den flamske lækjaren og kjemikaren Jan Baptista van Helmont (d. 1644). Me veit ikkje presist korleis ordsmidinga gjekk til, men han har truleg teke utgangspunkt i gresk khaos i tydinga ‘det tomme rommet, det formlause emnet som verda vart skapt av’. Khaos er same ordet som latin chaos og vårt kaos.

Tydinga til gass (nederlandsk gas) har endra seg etter kvart som kunnskapen om og bruken av gassane har endra seg. Helmont oppfatta gass som ei form for vatn. Den moderne tydinga ‘emne som har luftform ved normal temperatur og normalt trykk’ skal vera frå slutten av 1700-talet. Like etter kom tydinga ‘brenneleg luftformig emne’. Kunstordet til Helmont greier seg imponerande godt. Det er gass-førekomstar både her og der.

Ofte møter me gass i tydingane ‘drivstoff i forbrenningsmotor; gasspedal’ (jf. amerikansk-engelsk gas, stytt form av gasoline ‘bensin’). Me kan trø inn eller sleppa gassen, gjeva full gass eller botn gass (jf. «klampen i botn»), gassa på, gassa og kløtsja og finna ut om ein bil er lett eller tung på gassen. Ordlaget «rusk i forgassaren» kan vera bokstavleg eller biletleg, ikkje heilt ulikt «sand i maskineriet».

Mange demonstrerer mot utslepp av klimagassar og mot utvinning av olje og gass. Går det for heitt for seg, kan politiet finna på å nytta tåregass. Det er ikkje godt å få slikt på seg, men tåregassane er ikkje rekna mellom dei døyelege stridsgassane. I den flokken finn me nervegassar, kvelegassar, hudgassar (t.d. sennepsgass) og blodgassar (t.d. blåsyre, nytta av nazistane under merkenamnet Zyklon B).

Gasseksplosjonar, gasslekkasjar og gassforgifting kan vera reine uhell òg. Det ser elles ikkje ut til at verbet gassa (‘fråtsa’, t.d. «gassa seg med mat», «gassa seg i sladder») har noko med gass å gjera, jamvel om det kan verta mykje tarmgass av slikt.

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com