Sør-Sudan

Terje Tvedt

«Den godes uskyld» er tittelen på ein bolk i Norske tenkemåter – tekster 2016–2024 som handlar om norsk utanrikspolitikk, inkludert Noregs politiske satsing i Sør-Sudan frå 1972 til prosessen der Noreg blei ein aktør i oppdelinga av Afrikas største land i 2011.

14 år seinare er det sjølvstendige Sør-Sudan blitt vår samtids globale prototyp på ein failed state, og i dei nordlege delane av det «gamle» Sudan rår oppløysing og valdeleg anarki.

Denne utviklinga har sjølvsagt ikkje den norske politiske leiinga skuld i. Men den sudanske tragedien avdekkjer overoptimisme og forenklingar ved dei dominerande norske analysane – trekk som diverre verken den politiske leiinga eller Anders Breidlid og Marit S. Hernæs, som ytra seg i førre nummer av Dag og Tid, ser nytta av å tenkje kritisk gjennom.

Les også:
Breidlid: «Å forske er å utfordre hegemoniske paradigme»
Hernæs: «Arrogant om Sør-Sudan»

Noreg utgjorde jo saman med USA og Storbritannia den såkalla troikaen som organiserte Vestens samla linje i Sudan. Sidan 1972 har Sudan vore eit av dei landa Noreg har gjeve mest bistand. På heimebane argumenterte fleire for at ein norsk minister burde få fredsprisen for det fredsskapande arbeidet sitt i Sudan. Den norske regjeringa fekk òg til dømes – via UNDP – tilsett Tomm Kristiansen, Noregs mest kjende Afrika-korrespondent, som pressetalsmann for Salva Kiir Mayardit frå 2006 til 2008. Statsmannen blei den gongen skildra som heil ved, men er i dag blitt skurken i den dominerande norske forteljinga.

Hernæs skriv at Noregs visjon heldt fram med å vere eit samla Sudan så lenge det var eit mogeleg scenario, medan realiteten er at fleire og fleire aktivt støtta eit sjølvstendig Sudan lenge før fredsavtalen og folkerøystinga fann stad.

I boka gjer eg det tydeleg at handteringa av utviklinga i Sudan er del av eit mønster. «Den godes uskyld» handlar om korleis Noreg dei siste 15 åra har opplevd fleire utanrikspolitiske nederlag på område av verdshistorisk betyding: At Noreg bomba Libya, førte ikkje til demokrati og styrking av menneskerettane, slik eit samla storting, Den norske kyrkja, dei humanitære organisasjonane og ein nesten samstemt opinion sa dei håpa på då dei støtta Natos politikk i Libya. Bombinga førte til kaos, statssamanbrot og meir menneskesmugling.

20 år med krig i Afghanistan enda ikkje med ein stabil, demokratisk stat, men med Natos mest audmjukande nederlag nokon gong. Og i mellomtida hadde ca. 350.000–400.000 afghanarar døydd som resultat av krigen.

Og eg gjer prosjektet mitt tydeleg: «Det er nett dette Peer Gyntske innslaget i delar av norsk utanriks- og bistandspolitikk eg er spesielt oppteken av. Ein tenkjemåte som er ei blanding av overdriven tru på eigne evner til å påverka kva som skal skje, men som då det gjekk gale, ikkje tok ansvar for konsekvensane av handlingane sine. Og endå meir oppsiktsvekkjande: Det mest totale fråværet av refleksjonar i ettertid over bakgrunnen til det som synte seg å vera reine illusjonar og nokre gonger nærast fantasiførestillingar om den historiske røynda Libya, Sudan og Afghanistan.» (Red.mrk: Sitatet er frå eit intervju i Dag og Tid 15. november 2024.)

I andre land, som USA og England, har den politiske leiinga blitt utsett for sterk offentleg kritikk, ikkje minst for deira forståing av og analyse av landa dei skulle endre. I Noreg har stilla dominert – trass i at det dreier seg om tre sjeldne tilfelle der Noreg var med på å forme verdshistoria.

Alt dette dokumenterer eg i boka. Eg har peika på bestemte tenkjemåtar og verdsbilete som ei forklaring på kvifor det er slik. Den kan sjølvsagt diskuterast. Men saka er at ålmenta ikkje er interessert i dette temaet, trass i at det definerte Noregs globale rolle på 2000-talet.

Marit Hernæs skriv at Noreg kan vere stolt av innsatsen sin «på alle nivåer», at dei blei presenterte for eit fait accompli når det gjaldt politikken, og at «aktørene selv» i tillegg har vedgått feil.

Det siste må kvile på ei misforståing, og Hernæs viser heller ikkje til døme. Realiteten er at verken ministrar, UD-byråkratar eller leiarar av frivillige organisasjonar har diskutert offentleg om visjonane deira var prega av ahistoriske analysar og overmot.

Ingen av dei tre innlegga til Anders Breidlid diskuterer Noregs politikk for statsbygging og eit sjølvstendig Sør-Sudan. Og framfor å belyse det geopolitiske spelet om regionen med ny empiri skriv han difor først og fremst om seg sjølv og alt det positive han har gjort i Sør-Sudan, og at han var «primært motivert av eit genuint ønske om å bidra positivt».

Dernest karakteriserer han meg, som stiller desse spørsmåla, som ein elendig forskar som lyg og har dårlege intensjonar: Den fyrste teksten har difor tittelen «Om moralisme og hybris i Tvedts bistandsanalysar», den andre «Etnosentrisme i ein professors tenkemåtar», og det tredje blir avslutta med følgjande salve: Eg «reflekterer» – ikkje mindre enn – «den vestlege overlegenheita, moraliseringa og hybrisen».

Og han konkluderte med å slå spikaren i likkista for rasjonell samtale: Ingen er tent med min analyse, fordi han vil råke dei som nyt godt av bistanden han og Noreg gjev i «det globale sør».

I staden for å bidra til kva som kunne ha blitt ein søkjande vitskapeleg diskusjon den eine gongen norsk presse tok opp kritisk kva Noreg tenkte og gjorde då dei var med på å etablere verdas nyaste stat, plasserar han skapet der han meiner det skal stå: på ei moralsk høgd, der han kjempar for dei fattige, medan eg er «etnosentrisk» og i tillegg øydelegg for prosjektet til dei gode menneska.

Innlegga frå Breidlid og Hernæs illustrerar difor problemet som Kaj Skagen skreiv om i intervjuet med meg i Dag og Tid i november: «Godleikstyranni, slik Tvedt definerer det, er den makta som ligg i førestillinga om at éin bestemt politikk – og berre den – er ‘moralsk’, det vil seia ‘nestekjærleg’ eller ‘god’. Denne førestillinga inneber at dei som kritiserer den ‘gode’ politikken, er umoralske. Når ei slik moralsk tilnærming til politikken blir dominerande i ålmenta, får rådande politikk lettare spel, fordi mange av dei som tenkjer annleis enn dei tonegjevande, teier, i redsle for tapt omdøme (...). Dermed stilnar den offentlege samtalen.»

USA ser annleis på Afghanistan-krigen no enn då dei sa dei hadde innført demokrati i landet i 2014, britane har eit anna og meir allsidig syn på kolonialismen enn for 150 år sidan, og nordmenn analyser norsk misjon på 1800-talet med eit anna, men kanskje meir fascinert blikk i dag enn i samtida. Etter kvart som bistandsepoken i norsk historie kjem meir på avstand, vil fleire bryte ut av eit konvensjonelt perspektiv som kretsar om den norske samaritanens gode hensikter.

Bistandsepokens geopolitiske rolle, påverknaden av kva oppfatningar av verda gjevarlanda har, og dei globale maktstrukturane han reflekterte og organiserte, vil vonleg bli studerte i ein mykje breiare historisk samanheng – som ein epoke i landets forhold til den ikkje-europeiske verda.

Terje Tvedt er professor i historie.