Då Noreg ville ha Grønland

Forståinga av at nordmenn hadde ein eller annan historisk rett til Grønland, stakk djupt i Noreg på starten av 1900-talet. Dette merka truleg kong Haakon då han kom til det nye fedrelandet sitt. Alt i 1906 skal han ha sagt til far sin, Fredrik VIII: «Nu har Norge i 1905 havt sit Opgjør med Sverige. Nu kommer utvilsomt Norge til at ville have et Opgjør med Danmark om Bilandene særlig Grønland.» 

Kong Haakon meinte difor at Danmark skulle «tage Initiativet og tilskynde et saadant Opgjør». Det skjedde aldri.

Ihlens erklæring

I 1919, i fredsforhandlingane etter fyrste verdskrigen, der Noreg var mest oppteke av å sikre seg suverenitet over Svalbard, tok den danske utanriksministeren opp spørsmålet om Grønland med den norske kollegaen sin. Nils Claus Ihlen svarte at Noreg ikkje kom til å motsetje seg ei utviding av dansk suverenitet over Grønland så lenge Danmark støtta Noregs ynske om Spitsbergen.

To år seinare, i 1921, då danskane markerte at det var 200 år sidan Hans Egede kom til Grønland og starta koloniseringa, kringkasta Danmark at dei no hadde suverenitet over heile Grønland. Det innebar samstundes at monopolet, slik danskane praktiserte det i koloniane på vestkysten, vart utvida til også å gjelde austkysten. 

Danmark hadde forsøkt å få Noreg til å stadfeste skriftleg fråsegna til Ihlen, men norske styresmakter svarte at dei ikkje kunne akseptere ei dansk utviding av suvereniteten dersom nordmenn mista retten til fangst og fiske på Aust-Grønland. Det var eit vilkår Danmark ikkje kunne godta. Landet meinte difor at Ihlens munnlege erklæring frå 1919 var ein tilstrekkeleg lovnad på den norske posisjonen.

Historisk urett

I Noreg forsterka den danske suverenitetserklæringa over heile Grønland ei kjensle av at det hadde skjedd ein historisk urett etter unionsoppløysinga i 1814, då dei gamle norske koloniane i det såkalla Noregsveldet i mellomalderen kom på danske hender. Ein urett enkelte meinte måtte gjerast om ved at Noreg no fekk attende heile Grønland.

Rett nok var det få som meinte at ein skulle gå så drastisk til verks. Professor i historie Halvdan Koht sa til dømes at Noreg i erstatningsoppgjeret med Danmark i 1821 hadde godteke at koloniane på Vest-Grønland vart danske. Det var bittert og urettvist, men noko ein ikkje kunne gjere stort med, reint folkerettsleg. 

Aust-Grønland, derimot, var ifylgje den seinare utanriksministeren eit «herrelaust land». Difor, understreka Koht, dersom danskane heldt fast på at dei hadde suverenitet over heile Grønland, var det tvillaust Noreg som hadde «fyrsteretten til herredøme» over Aust-Grønland.

Danmark og Noreg tok til å forhandle om spørsmålet, og Koht var med i kommisjonen som vart einig om ei mellombels løysing: Nordmennene kunne drive næring på Aust-Grønland i 20 år, fram til 1944, men sjølve spørsmålet om suverenitet over området skulle dei vente med å avgjere.

Nansens kritikk

Fridtjof Nansen likte dårleg «det skred av norskhet og national selvfølelse, som er løsnet med Grønlands-saken», og «som saa mange bra nordmænd er revet med i». Han gjekk ut i Tidens Tegn i 1924, dagen før Stortinget skulle handsame austgrønlandsavtalen, og hevda at Grønland høyrde til korkje Noreg eller Danmark – men at «Landets retmæssige eiere er eskimoene; og deres interesser er det som skulde være de avgjørende».

Dette var tvillaust eit nytt perspektiv i debatten. Mannen som hadde ført det norske flagget over innlandsisen i 1888, ein ekspedisjon mange i Noreg hevda hadde styrkt det norske suverenitetskravet, bad no dei «hysteriske på begge sider» om å roe seg. Han meinte det «beste og riktigste som baade dansker og nordmænd, og andre folkeslag med, kan gjøre, om det var mulig, vilde være at holde sig borte, og la eskimoene leve i fred uten europæisk indblanding».

Nansen meinte rett nok at nordmenn måtte kunne halde fram med fangst i dei folketomme områda av Nordaust-Grønland, men han hadde lita forståing for at Noreg skulle eige det. Ynske om suverenitet – skreiv han provoserande – «forekommer mig nærmest å måtte være den rene forfengelighetssak».

Auka aktivitet

Den mellombelse og uavklarte løysinga i austgrønlandsavtalen førte i realiteten til at både Noreg og Danmark auka den økonomiske og vitskaplege verksemda på nordaustkysten av Grønland – for å styrkje suverenitetskrava sine.

I 1924 leidde til dømes den danske polarforskaren Ejnar Mikkelsen ein flytteoperasjon, der 70 kvinner, menn og barn frå Ammassalik på Søraust-Grønland emigrerte 1000 kilometer lenger nord, til det området som nordmenn hadde erklært for folkelaust. Etableringa av ein slik koloni ved innløpet til Scoresbysund-fjorden hadde rett nok vore planlagd lenge, men at det plutseleg vart gjennomført, var tvillaust ei direkte fylgje av striden med Noreg – og at danskane ville vise effektiv suverenitetsutøving.

Noreg starta på si side med årlege forskingsekspedisjonar, hadde ei rekkje overvintrande fangstfolk og ein bemanna meteorologisk stasjon i Myggbukta. Og i 1929 etablerte begge landa eigne næringsselskap for Aust-Grønland.

I 1930 gjekk Norges Svalbard- og Ishavsråd inn for at Noreg skulle okkupere dei områda av Aust-Grønland som var «ingenmannsland». Dette fekk dei ikkje regjeringa med på, men tre nordmenn, mellom dei grunnleggjaren av Norges Svalbard- og Ishavs-undersøkelser, Adolf Hoel, fekk politimynde over nordmenn som var i området. Like etter vart det kjent at Danmark skulle sende ein omfattande treårig vitskapleg ekspedisjon, leidd av Lauge Koch.

Denne danske storsatsinga gjorde dei norske grønlandsaktivistane urolege. Ein slik ekspedisjon ville gje Danmark eit markant fortrinn i den rettssaka mange meinte ville kome for å avgjere suverenitetsspørsmålet. Og då den norske regjeringa på nytt avviste forslaget om okkupasjon, tok tolmodet slutt for aktivistane, med Hoel i spissen. 

Dei ville ikkje sitje stille og sjå Danmark vinne det dei meinte var norsk land. Og for å setje regjeringa under press sende dei eit koda telegram til Myggbukta. Resultatet vart at fem norske fangstmenn den 27. juni 1931 okkuperte eit område nord for Scoresbysund.

Eirik Raudes land

Sjølve okkupasjonen var ikkje meir avansert enn at fangstkarane gjekk til flaggstonga, tok av seg luva og fotograferte hendinga ved hjelp av ei snor festa til fotografiapparatet, slik at alle fem vart med på biletet. Så gjekk dei inn i stasjonen og skreiv under fylgjande erklæring: «I dag, kl. 5 eftermiddag har vi heist det norske flagg og tatt landet fra Carlsbergfjorden i syd til Besselfjorden i nord i besiddelse i H.M. Kong Haakon den 7.s navn, og kalt dette området Eirik Raudes Land.» 

Deretter telegraferte dei nyhenda til norske aviser. Men det vart ingen fest i Myggbukta. Den toårige ekspedisjonen nærma seg slutten – og dei var tomme for alle festremedium. Til og med kaffi.

Telegrammet frå Myggbukta førte til ein stor debatt heime i Noreg, og etter to veker, 10. juni 1931, gjekk bondepartiregjeringa til statsrettsleg okkupasjon av det same området. Dagen etter stemna Danmark Noreg inn for domstolen i Haag.

Rettssaka i Haag

Det norske resonnementet for kvifor ein okkupasjonen var gyldig, var i hovudsak slik: I 1814 hadde vestkysten av Grønland vore kolonialisert frå sørspissen til 73 grader nord. I 1894 vart kolonien Angmagssalik på søraustkysten inkludert, og i 1905 vart det danske herredømmet på vestkysten utvida nordover til 74° 30’. «Ellers: Ingen dansk kolonisasjon», som det stod i eit notat før rettssaka til Haag. 

Fylgjeleg måtte alt «ikkje-kolonisert» reknast som «ingenmannsland», ifylgje dei norske juristane, som samstundes hevda dette var allment akseptert: Korleis kunne ein på annan måte forstå at Danmark i 1916 hadde starta ein diplomatisk aksjon for å få anerkjent ei utviding av suvereniteten?

Kva utanriksminister Ihlen hadde sagt, kunne ikkje reknast som anna enn ein «underhåndsuttalelse». Samstundes: Danskane hadde ikkje vore oppriktige. Dei hadde ikkje orientert om at dei skulle føre inn monopolet også på austkysten.

Ifylgje det norske resonnementet var okkupasjonen difor ikkje berre rettkomen, han var også naudsynt: Suverenitetsspørsmålet hadde ikkje vorte løyst i austgrønlandsavtalen frå 1924, og området kunne ikkje halde fram med å vere eit ingenmannsland, «fordi striden da vilde bli permanent». 

Dessutan var ein norsk okkupasjon naudsynt for å hindre at ekspedisjonen til Lauge Koch skulle føre til dansk okkupasjon. Den norske handlemåten var med andre ord, vart det påstått, einaste sjansen til å sikre dei norske fangstinteressene for framtida.

Argumenta var likevel ikkje gode nok til å overtyde dommarane i Haag. Den 5. april 1933 fall dommen. I Antarctichavn, der Helge Ingstad hadde regjert som norsk sysselmann sidan 1932, tikka det inn eit telegram: «Norge for Haag-domstolen tapt grønlandssaken i alle punkter.»

   

Kva var saka uttrykk for?

Korleis skal vi forstå den norske grønlandspolitikken? Som aggressiv imperialisme mot eit naboland? Eller må vi heller sjå både den danske og den norske framferda som at to ville frårøve grønlendarane landet deira?

Det er sjølvsagt lett å dele Nansens syn om at Grønland korkje høyrde til Danmark eller Noreg. Men i 1920- og 1930-talets folkerettstenking var inuittisk sjølvstyre eit alternativ ikkje eingong Nansen såg på som realistisk. Ein må difor kunne spørje om den norske posisjonen – at denne kysten var folketom og fylgjeleg eit ingenmannsland – er meir urimeleg enn den danske påstanden om at dei hadde rett til å utvide det koloniale herredømmet sitt over heile Grønland.

Eg skal ikkje setje meg til doms over kven som hadde rett i konflikten. Det gjorde domstolen i 1933. Poenget mitt, som mellom anna kviler på forskinga til Einar-Arne Drivenes, er å få fram at grønlandssaka ikkje er så spesiell som mange har ynskt å gjere ho – mellom dei historikaren Jens Arup Seip, som i 1963 hevda at det var ein liten gjeng uansvarlege ishavsimperialistar som sette i gang ein okkupasjon og «drev landet inn i internasjonale forviklinger på en måte som knapt noen av de statsmenn som virret omkring hadde ønsket».

Dei leiande norske folkerettsekspertane i samtida meinte at Noreg hadde rett til å gå til okkupasjon i det herrelause landet, og fram mot okkupasjonen hadde Noreg stort sett same tilnærming som på Svalbard, på Jan Mayen, i Antarktis og forsøksvis på Frans Josefs land. Høyr berre korleis Adolf Hoel formulerte prinsippa for polar annektering: «Det første som gjøres er å utsende forskningsekspedisjoner.» Dernest skulle ein opprette «vitenskapelige og humanitære stasjoner og anlegg som f.eks. meteorologiske stasjoner». Vidare var det viktig å oppmuntre og støtte «økonomiske foretagender». Til sist måtte ein drive «agitasjon i innland og utland for å fremme sine formål. Det reklameres da med det som er utført av arbeider til landets opkomst».

Det spesielle med grønlandssaka er at ein privat okkupasjon førte direkte til ein statleg okkupasjon, som vidare hamna i Haag-domstolen.

Kong Haakon og Grønland

Grønlandssaka kan altså ikkje reduserast til historia om ein gjeng ishavsimperialistar som forførte norske styresmakter. Det finst til dømes fleire vitnemål om at også kong Haakon ikkje berre slutta opp om, men også spelte ei aktiv rolle i den norske framgangsmåten. I fylgje advokat Per Rygh hadde kongen sagt at «det var hans Linje; det var ham, som havde lagt den og drevet den igjennem». Nini Roll Anker, som kjende kronprins Olav godt, skreiv at «kongen skal ha øvet sin innflytelse», og at han var «begeistret for okkupasjonen av Østgrønland».

Andre kjelder peiker rett nok mot at kong Haakon mislikte den private okkupasjonen, og han var redd framgangsmåten kunne kome til å koste Noreg dyrt: «Situationen er forbandet, da vi meget let ved for agresiv Optræden for at faa Sagen frem til Doms i Haag kan komme til at miste ogsaa Brugsretten.»

Stortingspresident C.J. Hambro likte heller ikkje okkupasjonen. Og den markante høgrepolitikaren var offentleg kritisk til grønlandsaktivistane sin agitasjon, men det er liten tvil om synet hans på Noregs historiske rettar på Aust-Grønland. I eit lukka stortingsmøte våren 1931 sa han at tanken bak austgrønlandsavtalen frå 1924, som han sjølv hadde vore med på å få på plass, var at Noreg «i all stillhet skulde æte sig så fast inn på Øst-Grønland». Og Hambro såg på sjølve avtalen som «en torn i Danmarks kjød, som skulde holde såret åpent».