Representantar frå alle partia i Stortinget utanom Framstegspartiet la 20. juni fram Grunnlovsframlegg 4 med ny paragraf 120 b i Grunnlova på nynorsk og bokmål: «Norsk er det nasjonale hovudspråket i Noreg. Bokmål og nynorsk er jamstilte og likeverdige norske skriftspråk.»

Dette er ikkje så greitt som det ser ut, og kan vere prisen for brei semje.

Viktig meiningsskifte

På 200-årsdagen for Ivar Aasens fødsel 5. august 2013 vitja representantar for alle partia Aasen-tunet. Der og då kunngjorde partileiar og kommunal- og regionminister Liv Signe Navarsete at ho ville føreslå å grunnlovfeste jamstillingsvedtaket frå 1885. Ikkje veit eg kva som skjedde, men framlegget kom aldri til talarstolen i Stortinget.

Carl I. Hagen og Finn-Erik Vinje hadde i 2008 fremja forslag om å modernisere det opphavlege danske språket i Grunnlova. Etter eit initiativ frå rådsordførar Morten Søberg bad rådet i Nynorsk kultursentrum våren 2010 Stortinget om at Grunnlova også skulle kome på nynorsk. Med dette utspelet hekta stiftarane i Nynorsk kultursentrum seg på den prosessen som så vidt var i gang.

Etter ymse om og men gjekk Ap, Sp og SV i 2012 inn for ei modernisert grunnlov på bokmål og nynorsk. H og Frp røysta for subsidiært, men V og KrF var grunnlovskonservative og røysta mot. Partia rakk så vidt å skifte meining i dagane før 6. mai 2014. Då vedtok Stortinget med 168 røyster mot 1 heile Grunnlova på nynorsk.

Denne meiningsendringa står fast ti år etter, men stikk den djupt nok, og femner forslagsstillarane vidt nok? Nei.

Grunntekst for staten

Ei grunnlov er vel så mykje eit politisk dokument som eit juridisk. Den er grunnteksten for ein stat der styresmaktene i kortform klargjer prinsipp for samfunnsorganisering, maktfordeling (eller maktkonsentrasjon), rettar og plikter for så vel borgarar som makthavarar. I slike tekstar seier ein det som er særleg viktig og overordna for den fellesskapen ein stat utgjer. Når noko står på spel, kan ei grunnlov vere uunnverleg.

I fredelege tider og i samfunn med små konfliktar kan grunnlover lett bli festtalar med lakksegl og signaturar. Brått snur det, som då nokon prøvde å drepe forleggjaren William Nygaard hausten 1993. I åra før kjendest det ganske unødvendig å marme om verdien av ytringsfridom her til lands. Etter 11. oktober 1993 har nordmenn snakka med eit heilt anna alvor om paragraf 100 i Grunnlova.

Med eit lån frå Noregs Mållag, trur eg det er, viser forslagsstillarane til at 148 statar i verda har grunnlover med føresegner om nasjonalspråk, og at 97 statar har grunnlover «med føresegner som på ulike vis vernar språkbruk». Kjelda er Constitute.com. Går ein bak tala og sjekkar kvar stat, viser det seg at 158 ulike statar har grunnlovfesta språkpolitikk. Berre 10 av desse har nøgd seg med føresegner om regionspråk, urfolksspråk, minoritetsspråk eller ymse språkvern. Mellom desse få er Noreg med grunnlovsparagraf om samisk frå 1988.

Språkpolitikk var inga stor sak då Grunnlova blei signert på Eidsvoll 17. mai 1814. Med jamstillingsvedtaket vel 70 år seinare ordla dei folkevalde seg på grunnlovsnivå. Ut på 2000-talet må ein tenkje endå større.

Språk eller skriftspråk

I innstillinga frå kontroll- og konstitusjonskomiteen i 2014 omtalte komiteen nynorsk som eit språk, men var inkonsekvent i bruken av både dette og andre omgrep.

Inkonsekvente er også forslagsstillarane i 2024. På første sida blir nynorsk og bokmål omtalte som «dei to norske skriftspråka». På side 2 heiter det at «dei to språka» er jamstilte som grunnlovsspråk.

Etter at Stortinget samrøystes vedtok lov om språk i mai 2021, var det å vente at slikt var til å unngå i stortingsdokument. Nøkkelparagrafen i språklova er § 4: «Norsk er det nasjonale hovudspråket i Noreg. Bokmål og nynorsk er likeverdige språk som skal kunne brukast i alle delar av samfunnet. I offentlege organ er bokmål og nynorsk jamstilte skriftspråk.»

Den setninga eg har utheva, har dei sju stortingsrepresentantane stroke. Dei utvidar jamstillinga av skriftspråka, som i språklova er avgrensa til offentleg forvaltning av di ingen kan påleggjast å snakke eit normert språk. Samstundes avgrensar forslagsstillarane nynorsk og bokmål til å vere skriftspråk, ikkje språk, i den nye grunnlovsparagrafen.

Dermed gjer dei den overordna Grunnlova snevrare enn den underordna språklova. Det vanlege er det motsette – grunnlovsparagrafar blir utdjupa, konkretiserte og presiserte i andre lover, og ingen slike lover skal vere i strid med Grunnlova. Vedtek Stortinget grunnlovsframlegg 4 uendra, kan språklova kome i strid med Grunnlova.

Som andre språk i verda er nynorsk både tale og skrift. I dag snakkar dei aller fleste nynorsk i form av ein dialekt, men slik har det ikkje alltid vore. Den som meiner at nynorsk berre er eit skriftspråk, ønskjer eg lykke til med å forklare at mesteparten av om lag 60.000 framsyningar ved Det Norske Teatret frå og med 1913 har vore på standard nynorsk, at NRK-journalisten Eivind Molde nyleg fekk Kringkastingsprisen for bruken av standard nynorsk tale, og at til dømes eg sjølv snakkar standard nynorsk, rett nok litt ruskete.

Det norske tilfellet

Grunnlovsframlegg er sjeldan utførlege dokument. Når framlegget skal drøftast i kontroll- og konstitusjonskomiteen, bør komiteen gå grundigare inn i grunngivinga på fleire punkt.

I den korte grunngivinga viser forslagsstillarane summarisk til korleis Austerrike, Finland, Frankrike, Irland, Spania og Slovenia omtaler språk i konstitusjonane. Dei hadde stått seg på å reflektere over den openberre skilnaden mellom Noreg og desse statane.

For dei fleste i Noreg er bokmål og nynorsk gjensidig forståelege språk. For innbyggjarane i dei seks nemnde statane er ikkje dei grunnlovfesta språka slik. Av dei 7100 språka som er dokumenterte i dagleg bruk, er dei færraste gjensidig forståelege. Ein finn då heller ikkje mange statar som har grunnlovfesta to gjensidig forståelege språk. Korleis dette bør gjerast, er ei meir original problemstilling enn ein har tenkt over.

Merkeleg nok skriv forslagsstillarane knapt noko om verdien av norsk språk generelt og to norske språk spesielt. Dei nøyer seg med uro for domenetap til engelsk. På same måten som Stortinget seinast i 2014 argumenterte godt for eigenverdien av at «ytringsfridom skal det vere», bør Stortinget ved neste høve framheve den språklege eigenverdien som er der anten engelsk trugar eller ikkje. Då kjem ein ikkje utanom å skrive også dei nasjonale minoritetsspråka inn i Grunnlova. Også her tenkjer forslagsstillarane snevrare enn Stortinget gjorde i 2021.

Det er på høg tid at Stortinget ryddar opp og fører språkpolitikken inn i Grunnlova, men Grunnlovsframlegg 4 av 20. juni 2024 er ikkje godt nok. Ordlyden må skjerpast, fleire språkgrupper må med og grunngivinga utvidast slik at dei folkevalde er på parti med språka.

Ottar Grepstad arbeidde som direktør i Nynorsk kultursentrum og styreleiar i Språkrådet for grunn­lovvedtaket i 2014.