Det er mange døme på at opposisjonsrørsler tek i bruk demokratiske argument i oppgjeret med totalitære styresett, men legg dei demokratiske ideane bort når dei kjem til makta. Det har skjedd med opposisjonar både frå høgre og frå venstre. Eit trist døme er Daniel Ortega, som hadde ei god sak, og som samla gode krefter mot eit totalitært regime, men som no liknar meir og meir på det diktaturet han gjekk til åtak på. Nazistane brukte demokratiske rettar til å avskaffa demokratiet. Det er tendensar til det same i dagens Tyrkia; veljarane blir inviterte til å gje frå seg si eiga makt.

Transittverdi?

I dagens høgrepopulistiske atmosfære er ytringsfridommen blitt eit kjerneomgrep. Til tider høyrer vi også at det er høgrepopulistane som har berga ytringsfridommen, som var øydelagd av sosialdemokratane. I ein periode var ein nemleg varsam med å knyta kriminalitet til etnisk bakgrunn, difor gjekk ein ikkje alltid ut med identiteten til brotsmenn. Denne varsemda, og otten for å gjera kjent at det kan vera vanskar i innvandrarmiljøa, er no eit tilbakelagt stadium. Men den høgrepopulistiske retorikken held fram med å framstilla dette som eit stort problem.

Spørsmålet er så: Vil dei høgrepopulistiske rørslene halda fast på ytringsfridommen også utover det å ha rett til å knyta negative utviklingstrekk til innvandrarar? Eller er ytringsfridommen berre ein transittverdi for dei?

Populisme

Fleire ting kan tyda på det siste. Dei internasjonale førebileta har liten respekt for ytringsfridommen. Dei sterkt innvandringskritiske regima i Polen og Ungarn strammar inn og gjer det vanskeleg for ytringsfridommen. Russland, som for somme har høg status i desse miljøa, motarbeider ytringsfridommen resolutt og konsekvent. Det mest interessante dømet er truleg populisten i Det kvite huset. Han erklærte etter nokre veker i teneste at media er sjølve folkefienden. Som alle populistar tek han seg til rette med å påstå at den som representerer folket, er han sjølv. Alle som er kritiske til han, og det er faktisk ein del, høyrer til folkefienden eller er forførte av folkefienden. USA er eit land der ytringsfridommen står sterkt, men Trump viser stor appetitt på å straffa og skremma dei som kritiserer han, og få skadd media så mykje som mogeleg.

Hatytringar

I mykje av den høgrepopulistiske ideologien ligg det òg ein sterk vilje til å ta ytringsfridommen frå store grupper. Dels ved at ein generaliserer og snakkar om alle innvandrarar som ei gruppe og knyter denne gruppa til kriminalitet og totalitære ideologiar. Dette undergrev ytringsfridommen til denne gruppa, som ikkje er noka einsarta gruppe, og vanvørdar rettane deira. Dei reine rasistane vil også ta frå andre rasar både borgarskap og menneskerettar. Det finst òg ein underskog av hat og trugsmål i kommentarfelta og på nettet som gjer det vanskeleg å ytra seg. Hatytringane mot dei overlevande frå 22. juli viser kor langt denne råskapen kan gå. Generelt finst det i den usiviliserte delen av høgrepopulismen ein praksis som viser at ytringar svært godt kan føra til at ytringsrommet blir snevra inn. Det er blitt vanskeleg å vera politikar for dei som får desse gruppene mot seg. Målet deira er ikkje eit fritt ordskifte, men å truga andre ut av ordskiftet.

Og det fører tilbake til spørsmålet om kva ytringsfridom er. Heile ideen er at ytringane må vera frie for at dei beste og klokaste tankane kan koma fram. Det inneber at alle må få ytra seg, men at dei òg må rekna med å få tankane sine korrigerte gjennom betre argument og gjennom større kunnskapar. Ytringsfridom har ein moral. Han seier at ein skal ha respekt for motstandaren, og at ein skal bøya seg for fakta og betre argument. Dette gjeld alle. Det er ikkje prestisjen til personane, ikkje titlar eller merittar ein skal bøya seg for, heller ikkje kjendisstatusen. Det er argument og fakta.

Eldprøve

Dette er sjølve eldprøven for diskusjonen. Og her brenn det for tida. Ein ting er at det finst eit sjikt som brukar skjellsord og trugsmål. Det er ille nok. Men det er langt verre når ein prinsipielt avviser fakta og argument. Dette er, diverre, Trump-regjeringa i dag eit klårt døme på. Når fakta ikkje passar, lagar ein alternative fakta. Når media kritiserer, avviser ein media som heilskap og vil erstatta dei med eiga marknadsføring. At dette skjer i USA, er mest ikkje til å tru.

Det vil alltid vera grunn til å kritisera media, som ofte tek opp i seg populære oppfatningar som ikkje er skikkeleg utprøvde. Det har mediekritikarar som Georg Johannesen og Noam Chomsky lenge hevda. Men no er mediekritikken deira overteken av folk som avviser media, ikkje fordi dei skriv noko faktisk feil, men fordi dei kritiserer «oss», og dei produserer sine eigne versjonar i staden.

Då snakkar vi ikkje lenger om ytringsfridom, då snakkar vi om propaganda.

Jan Inge Sørbø er professor ved Høgskulen i Volda og fast skribent
i Dag og Tid.