USA

Håvard Rem

post@rem.no

Med berre dagar att av Amtrak-passet er det tid for å koma seg til Texas og Mexicogolfen, der ferda skal enda, på ei øy rett sør for Houston, Galveston, The Ellis Island of the West, den viktigaste europeiske innvandrarhamna etter New York og Ellis Island, der ferda mi byrja. Eg er 150 mil unna, i småbyen La Junta i Colorado, og svart belte i kollektivtransport kjem godt med når eg legg ut på den krunglete ferda, med tog som Southwest Chief og Heartland Flyer, med bussar drivne av Amtrak og Greyhound.

Korleis kjem eg meg aust- og sørover frå La Junta? Rett nok er det ein stasjonsby, men medan Sørlandsbanen frå Stavanger til Oslo har sju daglege avgangar, går langdistansetoga i Statane berre ein gong i døgeret. Eg ventar på eit tog som drog frå Los Angeles i går ettermiddag, og som stoggar her i solnedgangen dagen etter, når passasjerane et nista si eller går til restaurantvogna og hyggjer seg før dei etter kvart gjer om setet til seng i sovekupeen eller finn seg til rette i eit sete med straum og ljos i sitjevogna.

Kansas

Dei fleste vel sitjevogna. Ein sovekupé med to senger og wc kostar 10.000 kroner, eller meir om du vil ha eigen dusj òg. I sitjevogna er prisen låg og setene romslege. Ryggen kan du lena attende i nær horisontal stilling, samstundes som du kan lyfta den mjuke og polstra fot- og beinstøtta opp som ei vassrett forlenging av sete og rygg. Eg vekslar mellom å lesa og sova. Plassen er som på businessklasse i eit fly. Ein gong etter midnatt kjem eg attende etter å vore ute på perrongen. I sidesetet sit no ei ung kvinne som nett er komen på. Etter nokre høflege frasar byrjar ho å fortelja om livet sitt. Amerikanarar gjer det. Ho er nett skild frå ein offiser i hæren som freista å ta livet av henne. Korleis? Det er ikkje fyrste gong dei fortel om ektefellar som vil drepa dei. Jau, einkvan varsla henne etter å ha sett ektemannen på eit sjukehus. Kvifor nytta han ikkje militærlækjaren, som er gratis? Jau, av di han hadde ein kjønnssjukdom som han ville halda løynd for jobben og kona. Han vart dømd, og ho er no på veg heim til foreldra i Kansas. Ho trøystar seg med at han sit i fengsel, og at dei ikkje har born i lag.

Som takk for at ho har delt historia si, har ho no løyve til å prata hòl i hovudet mitt. Eg orsakar meg og går ned trappa til nedredekket, der eg finn ein tom kupé og sovnar i eit sete. Når ein konduktør vekkjer meg og fortel at eg må flytta meg av di tretti nye passasjerar er venta på neste stasjon, går eg attende til setet på øvredekket – der det er det einaste ledige. Praten held fram, men eg skal av om ein time, og har gjeve opp å få meir svevn. Når eg klokka tre om morgonen går ned trappa att, no for å forlata toget, ser eg at den tidlegare tomme kupeen på nedredekket er full av born og vaksne amishar.

Kollektivtransporten i Statane er som eit rullande parallellsamfunn. Amerikanarane er i rørsle heile tida, men noko er gale viss dei ikkje nyttar bil når dei flyttar kroppen frå éin stad til ein annan – eller fly om dei skal langt. Amishane har religiøse årsaker: Bil er for moderne. Mange har økonomiske årsaker: Bil er for dyrt. Somme går på sterke medisinar. Somme er analfabetar og har ikkje sertifikat. Andre har mista det. Somme har ikkje hovud til å køyra sjølve. Andre er redde for å fly.

Utanforskapet sit som eit feilvarestempel i panna nedover seteradene. Men her er me saman. Det er mange galningar ute på vegane òg, og dei køyrer kring åleine.

Newton

Det er natt i Newton, ein jarnbanestasjon søraust i Kansas, ein stille småby som eg aldri får sjå i dagsljos. Då eg kom hit for nokre veker sidan, austanfrå, var klokka tre om morgonen, og det er ho denne gongen òg, når eg stig av toget vestanfrå. Dreg du med California Zephyr mellom Chicago og San Francisco, vil du alltid ha dagsljos på den spektakulære strekninga gjennom Rocky Mountains, uansett om ferda byrjar i aust eller i vest. I Newton er det alltid natt.

Kva tyder Southwest Chief, langdistansetoget mellom Los Angeles og Chicago, for folk i småbyen, anna enn eit årsverk eller to på den nattopne jarnbanestasjonen? Her ligg skjenegangen aud frå morgon til kveld. Me er ikkje mange som skal av, og endå færre stig på. Dei fastbuande ser aldri toget, og berre dei svevnlause høyrer det.

Og kvifor har ein middelaldrande kvit og ein ung farga gått av toget midt på natta i gudsforlatne Newton, der det ikkje går tog vidare, korkje aust- eller vestover, før om eit døger? Nett som i Noreg er sidebanane i Statane lagde ned. Av di det ikkje lenger finst jarnbaneliner som knyter saman dei store langdistansetoga, set Amtrak somme stader opp buss for dei som vil kryssa frå ei hovudline til ei anna. Om du frå Southwest Chief vil over på Texas Eagle, den sørlegaste jarnbanen attmed Mexico-grensa, kan du gjera det tre stader på dei nær 400 mila mellom Los Angeles og Chicago: I Flagstaff i Arizona, i Albuquerque i New Mexico, og her, i Newton i Kansas.

Ventehallen

Eg ruslar inn i ventehallen i lag med ein nittenåring som i morgon er heime hjå mor si i Oklahoma, etter å ha fare i nær to døger frå Los Angeles. Når Korby legg ut musikken sin på YouTube og SoundCloud, heiter han Flex Boy Mack eller RPFlex. I eit halvt år har han vanka i eit miljø av rapparar med både éin og to millionar Instagram-fylgjarar. Kven? Han nemner mellom andre den jamgamle Billboard 100-artisten, irskindianaren og emo-rap-prinsen Trippie Redd.

– Eg har berre 20.000 fylgjarar, men då eg drog heimanfrå, hadde eg 10.000, fortel Korby. Oppveksten i ein svart forstad i Florida, som eldstesonen til ei einsleg trebarnsmor, var hard. Før han byrja på high school, valde mora å skifta miljø, kan henda på grunn av han. Ho tok med sønene, då 15, 12 og 8, og flytta til «indianardelstaten» Oklahoma. Han fortel:

– Før eg drog til Los Angeles, jobba eg ein haust på McDonald’s i heimbyen. Løna var dårleg og di vrangare kundane var, di oftare kom dei att. Eg slutta. Eg vil laga musikk.

Men nei, han har ingen draum om å verta kjend rappar.

– Eg var rappar på high school, men kven bryr seg. Alle vil vera rappar. Eg la mykje arbeid i tekstane, men kven bryr seg. Alt er sagt. Før freista rapparane å koma seg vekk frå gettoen. No når dei fleste av dei har det bra, herleggjer dei gettoen. Me har sett det beste av rappen. Eg vil produsera og selja beats, fengjande musikksnuttar, utan etnisk profil, til store selskap og kjende artistar. Utan beat, ingen song. Kven vil skriva tekstar med sjuke haldningar til vald og jenter? I dag skriv eg heller ein tekst om den lampa der, seier han og peiker på ei ljoskjelde i ventehallen. Det er som å høyra ein poet. Walt Whitman hadde sagt seg samd.

I ein annan ventehall kjem eg i snakk med ein annan nittenåring, Robert, på veg heim til Carlsbad i New Mexico, med eksentrisk caps, eit svindyrt videokamera og proffe Röde-mikrofonar. Som Korby vel han data og nett framfor college og fast løn. Som Parzival strøymer han produktmeldingar på Twitch og YouTube i von om sjåartal som trekkjer til seg sponsorar. Kva kan ikkje ein unggut utretta åleine framfor skjermen? Talet på éinmannsverksemder har auka kraftig i Statane etter finanskrisa, frå fem millionar i 2003 til 25 millionar i dag. For nokre få, som Trippie Redd, vert det utanforskap på den rette sida og grøne greina, for mange vert det motsett.

Den låge arbeidsløysa gjer det ikkje berre lettare å få jobb, men gjev òg sjølvtillit til Korby og Robert, som vil satsa på eiga verksemd. Om ein ikkje lukkast, er det alltid ein jobb ledig. Etter at arbeidsløysa i Statane låg kring ti prosent i dei fyrste åra etter finanskrisa, såg amerikanarane no i april tretalet (3,9 prosent) for fyrste gong sidan åra før oljekrisa tidleg på 1970-talet.

Greyhound

Utanfor ventehallen står ein komfortabel Amtrak-buss som tek oss vidare dei tretti mila sørover til Oklahoma City, der ein atter kan gå om bord i eit tog, Heartland Flyer, som dreg vidare sørover mot Dallas, og derifrå mot eit nett av jarnbanar til stader som Memphis, New Orleans, Austin, El Paso, San Diego – og Houston og Galveston, dit eg skal. Om bord i bussen er det ikkje andre passasjerar enn dei som kom med toget eller skal vidare med tog frå Oklahoma Ciy. Dette er ikkje Greyhound. Utan at reisa omfattar ei jarnbanestrekning, er det ikkje mogeleg å kjøpa billett til ein Amtrak-buss.

Kontrasten til neste etappe på ferda er stor. Når ein forlèt Amtrak-nettverket og kjem over i eit større og krunglete nettverk av Greyhound-bussar, endrar ferda karakter. Borte er den gjerne kvite middelklassen av tidleg pensjonerte ektepar som dreg med jarnbanen for å sjå nye delstatar medan dei nyt landskapet og eit glas kvitvin, menneske som kan kosta på seg sovekupé, og som du møter i glastakvogna om dagen eller i restaurantvogna om kvelden. I den slitne og varme Greyhound-bussen er det sjølvsagt korkje seng, servering eller observation car. Sett bort frå dei som må vitja den tronge doen bak i bussen, held folk seg heile ferda sitjande i eit sete som er mindre enn på toget. I sidesetet er du garantert å få ein medreisande tett opptil deg. Bussane er gjerne like fullsette som prisane er låge.

Eg sit mellom vindauget og ei kvinne som gudskjelov er lita og nett som ein jent­unge. Kva om ho vog to hundre kilo, som eit par av passasjerane lenger framme? Gløgg og pratsam er ho òg, syner det seg når den verste nervøsiteten har gjeve seg. Jane er sist i femtiåra og arbeider som ufaglært reinhaldar. Frimodig fortel ho:

– Etter high school var det snakk om at eg skulle utdanna meg til sjukepleiar, men det vart aldri noko av, for då eg var 17 år, møtte eg mannen min, og snøgt hadde me tre born. Timeløna mi i dag er sju dollar, og arbeidsveka er på 40 timar, så etter skatt sit eg att med tusen dollar i månaden. Mannen min tener det same, og det må han, for husleiga er på 800 dollar. Då er vatn og renovasjon inkludert.

Jane vert meir lågmælt når ho fortel om då borna var små og mannen nytta crack, gjorde innbrot og hamna i fengsel.

– Då hadde eg berre råd til halve husleiga, så då budde eg og borna i ei campingvogn med hòl i golvet og brunt vatn. Men baptistkyrkja hjelpte meg med 100 dollar i månaden, så det gjekk på eit vis. Det var på den tida Clinton sytte for at born fekk sjukeforsikring, jamvel om foreldra ikkje hadde det. Eg har aldri hatt det.

Mot den sitjande presidenten kjem Jane med ein verbal tirade som overgår alt eg har høyrt heime. Ho høyrer til dei om lag 50 eller 100 millionar amerikanarane – det er usemje om tala – som lever kring eller under fattigdomsgrensa. Auken til 1950-talsnivået kom under finanskrisa for ti år sidan, men tendensen no er svakt dalande. Ho set på seg hovudtelefonane. Me er jamgamle med same musikksmak, og ho spør om eg vil høyra. På spelelista står Johnny Cash og «Folsom Prison Blues».

When I was just a baby

my Mama told me: «Son

Always be a good boy

Don’t ever play with guns»

But I shot a man in Reno

just to watch him die

When I hear that whistle blowin’

I hang my head and cry

Ut av bobla

USA har aldri vore meir tilgjengeleg enn no. På åtte timar, utan visum, flyg du dit for færre 2018- enn 1978-kroner. Av di prisen var sensasjonelt låg, hadde eg den hausten ei avisannonse hengande på veggen: Oslo–New York kr 1650. Men etter å ha kome til USA – korleis kjem du deg kring på kontinentet? Grunnane til å velja jarnbanen er fleire, og forklarar kvifor talet på togpassasjerar i USA har dobla seg dei siste tiåra.

Éin grunn er at avstandane er i største laget til å vera sin eigen sjåfør. På hotell og motell møter eg USA-nostalgikarar som har drøymt om On the Road og bilferda frå kyst til kyst, men som midtvegs drøymer om svevn og kvile. Frå austkysten til vestkysten er det like langt som frå Lindesnes til Nordkapp – og attende. Difor overlèt fleire amerikanarar no køyringa til togføraren.

Ein annan grunn: Med to mjuke sete framom ein avlang skjerm, frontruta, får bilkupeen ein utilsikta likskap med tv-stova ein ville ha ferie frå. «Interstate 80 minutt for minutt» er ikkje like underhaldande i femti timar, og sjølv om bilen er eit flak og ikkje ei Boble, vert han likevel ei sosial boble, berre kortvarig opna av dei resepsjonstilsette som sjekkar deg inn for natta. Einsam eller tosam vil toget og annan kollektivtransport rista og miksa deg i lag med andre av dei 30 millionar menneska som årleg fer med Amtrak – i ventehallen, i restaurantvogna, i glastakvogna, i kafeen om bord, på perrongen. Og når du fyrst er i gang: På ein god dag lyt du òg unna deg ein etappe om bord i ein Greyhound-buss. Det finst betre stader og verre stader, men få som bringar deg så tett på den amerikanske grasrota.

Ein tredje grunn til å velja jarnbanen som framkomstmiddel gjennom Statane er at du slepp å betala gildet åleine. Når du for ein norsk tusenlapp kan eiga eit romsleg togsete i nær to døger og 400 mil, med tilgang til straum, nett, mat og drikke, kjem det av at ein motviljug Trump er med og spleisar på den sterkt subsidierte togbilletten.

Ein fjerde grunn til å ta toget i Statane no, er at du skal gjera det før det er for seint. Spleiselaget mellom deg og Trump ynskjer han å utvida til å omfatta delstatane òg. Ingen veit kva som kjem ut av framlegget. Rett nok har Amtrak auka passasjertalet, men det er likevel så lågt at ingen skal ta for gjeve at dei amerikanske styresmaktene vil halda fram med å finansiera persontoga i all æve.

Houston

Kring Greyhound-terminalen i Houston krinsar tiggarar og narkomane i det vene kveldsljoset. Så seint på dagen kjem ein seg ikkje vidare. Eg tastar ei hotelladresse inn på Uber-appen, og meiner å dra kjensel på sjåføren, utan å kunne plassere han. Som dei fleste køyrer han på fritida. Nær to meter høge og kraftige Marcus McIntyre arbeider til dagleg i eit av dei mange og store fengsla i Texas.

– Men eg trivst ikkje med det. Me gjer ikkje anna enn å kommandera.

Han er ikkje den siste fengselsbetjenten eg møter i Texas. Dei vert ivrige når dei møter ein nordmann, for dei har sett tv-dokumentarar om tilhøva i norske fengsel, og har vondt for å tru dei, slik eg har vondt for å tru det dei fortel meg.

– Dessutan var eg vand med eit heilt anna liv, legg Marcus til. I used to be a fighter.

No veit eg kvar eg har han frå. IBA-beltet han vann i tungvekt i 1996, er rett nok ikkje av dei største, men det sytte for at han fekk ein prestisjefylt WBC-tittelkamp i Tyskland to år seinare, mot ein då beltelaus og temmeleg ukjend ukrainar, no legendariske Vladimir Klitsjko. Då gjekk det gale for Marcus. 48-åringen minnest:

– Det var litt av eit liv. Pengar, fest og kvinner. Me aktive nytta sjeldan dop, men kvinnene gjorde det.

Han fortel historier frå glansdagane på 1990-talet, og når me er framme, seier han med eit skeivt smil gjennom det ope sidevindauget:

– Jau, eg var verdsmeister i tungvekt.

San Antone

Ein femte grunn til å fara med jarnbanen i Statane, er heilt enkelt at lyden av toget er lyden av fridom. Det har han vore heilt sidan det fyrste lokomotivet rulla inn i verda for 200 år sidan, som modernitetens «foranskutte lyn». Frå framtida dundra det dampande, tutande toget inn i ei verd som framleis stod med eitt bein i middelalderen, i ei verd utan fly og bilar, radio og telefon. Som det fyrste moderne transport- og kommunikasjonsmiddelet rulla toget inn i byar utan telegraf, straum og elektriske gateljos.

I hotellsenga i Houston, etter eit døger på reise, slår det meg at det sjølvsagt er den fridomen han drøymer om, den innsette forteljaren i «Folsom Prison Blues». Han vil vera om bord på det toget som han i fangecella berre høyrer fløyta frå. Og kvar er toget på veg? Jau, til San Antonio, mellom vener San Antone – den fyrste jarnbanestasjonen vestanfor Houston.

I hear the train a comin’

It’s rollin’ ’round the bend

And I ain’t seen the sunshine

since I don’t know when

I’m stuck in Folsom Prison

and time keeps draggin’ on

But that train keeps a-rollin’

on down to San Antone

Håvard Rem