Vestlandet

NJORD V. SVENDSEN
ROAR CHRISTIANSEN (FOTO)

njord.svendsen@gmail.com

Det kjennest ikkje unaturleg å starte ein reportasje frå Noregs vestlegaste vestland med å oppsøke den største arbeidsplassen. Men direktøren er på reise, og dei kan ikkje sleppe oss inn utan godkjenning frå sentralt hald i konsernet. Det er jo ikkje berre å spasere inn til filetmaskinane heller. Så vi blir ståande å kike inn på administrasjonen hos Bulandet fiskeindustri A/S, i det som inntil vidare er Sogn og Fjordane. Ringpermar. Linoleum. På eit par gummisko har nokon tusja «sexy» på hælane.

Kva var det eigentleg vi tenkte på? Jo, Vestlandet.

– Heilt på trynet!

Kvalitetsleiar Ruth Landøy tar raskt fyr.

– Det er frekt av Hordaland og Sogn og Fjordane å kalle seg Vestlandet. Gi oss Sunnmøre! seier ho.

Rekneskaps- og personalsjef Irene Thistel Tysse har litt lenger opptenningstid, men ikkje direkte lang.

– Heilt bak mål!

Engasjementet brenn snart med kritisk distanse til fastlandet.

– No for tida bør du bli sjuk før kvart på eitt. Då går siste ferja før legekontoret i Askvoll stenger klokka tre, knitrar kvalitetsleiaren. Forresten er det noko lamt over Sogn og Fjordane. Ikkje ei sjel i regjeringsapparatet. Og ein gjeng nærsynte fylkespolitikarar inne i Sogn, to hundre nautiske mil aust for Bulandet.

– Nei, møringane er mykje flinkare til å markere seg, seier kvalitetssjefen.

– Ja, Møre og Romsdal må med, stemmer rekneskaps- og personalsjefen i.

Vestlandet blir ikkje eit komplett storfylke utan.

Det er berre eitt problem:

– Blir sunnmøringane med, får vi heile Frp på kjøpet.

Begge ler med eit lite alvor i botnen.

EI VINTERREISE

Skarpstilt stjernehimmel, mjølkevegen er ei kjærkomen avveksling frå fylkesvegen. Vi var framme i Bulandet ein måndag på tampen av 2017. Målet og vegen var Vestlandet. Endelause krokvegar som smyg seg fram i landskapet. Mørklagde tunnelar. Turistdestinasjonar stengde ned for vinteren. Ferjer ein ikkje rekk. Tre timar på Askvoll fjordhotell, hjortekarbonadar og Olav Stedje på lokalradioen. Til slutt om bord i M/F «Nordfjord», som nokon fann på å plassere i Sunnfjord, og ei røyst som ønskjer velkommen over høgtalaren på sunnmørsk bokmål.

På den andre sida var det berre å køyre så langt vi kunne, frå Værlandet, over bru etter bru, etter bru, til Bulandet. Vi hadde ikkje gjort nokon avtale, bortsett frå å bestille Noregs vestlegaste overnatting.

– Ja, kva er de ute på, då? spurde verten.

– Nja, vi leitar etter Vestlandet, sa vi.

Stort meir vart ikkje sagt før vi heilt unødvendig låste bilen og sjekka inn på ei sjøbu frå 1897.

Morgonen etter kika vi ut på rimfrosne kaier. Ungar i praktiske varmedressar på veg til skulen i det blå lyset. To trålkuler kvilande som rustne klodar i graset. Ute var det stille, sett bort frå eit sus som minte om fjern rushtrafikk, men som var havet.

Rett før ni eit kykeliky. Deretter lyden av ei sirkelsag.

Vestlandet er ikkje lett å få tak på.

No kranglar vestlendingane om kven som er vestlendingar, kva som er Vestlandet, og ikkje minst kven som skal få lov til å kalle kva Vestlandet. Framleis står dette i leksikonet: «Vestlandet, vanlig fellesnavn for landsdelen som består av Rogaland, Hordaland, Sogn og Fjordane og Møre og Romsdal.» I 2020 må dette skrivast om: Regionreforma reduserer 19 fylke til 11. Rogaland og Møre og Romsdal seier nei, Hordaland og Sogn og Fjordane går saman.

I haust bestemte dei namnet på den nye regionen: Vestlandet.

Sidan har mange vore rasande, sjokkerte og provoserte. NRK Møre og Romsdal melde at to damer på Valderøya fekk kaffien i vrangstrupen. Det hagla skuldingar om «ran», «kupp» og «tjuveri». Ein forskar kalla det heile eit «kulturhistorisk overgrep». Og siste ukvemsord er ikkje sagt. Stortinget må neste år ta stilling til om det nye storfylket skal få lov til å stikke av med vestlandsnamnet eller ikkje.

KUNSTEN Å KOMME HEIM

Pent utskorne skilt av tre heng overalt i Bulandet og gjer det mogleg å finne fram mellom dei 260 menneska som fordeler seg på 15 øyar og holmar. Dei ligg som strødde ut mot havet, bundne saman av bruer, ramma inn av lune sund, hus og hamner.

Langs vegen ei postkasse dekorert i Manchester Uniteds fargar og logo.

Fiskeindustrien ligg på Nikøy, og der ligg også Noregs vestlegaste Joker med post i butikk. Tett på, som ei slags avdeling, ligg Noregs vestlegaste kafé og pub, Havsalaten. Vi kjøper vaflar, skummar Fiskeribladet og prøver å forklare oss. Vi blir oppmoda om å snakke med Fedøy.

Ein eldre kar skrapar konsentrert på eit flaxlodd.

– Nei, altså, når dei alt no kranglar om namnet, er eg redd dei har bomma på heile samanslåinga, seier Daniel Fedøy.

Han sit skrått på stolen, med mobilen i handa, i ein slags utrykkingsposisjon.

– Kven er «dei»?

– Nei, altså, at fylkesadministrasjonen skal ligge i Hermannsverk (Leikanger kommune i Sogn, red.merk.) … Ikkje for å snakke ned utkantane, altså, men …

Daniel har prøvd politikken. Éin periode i kommunestyret i Askvoll var nok. Senterpartiet. Han mumlar partinamnet utan lidenskap. Nei, han hadde ikkje tolmod. For lite framdrift.

Daniel og broren Ruben tok over butikken og kafeen i 2011. Det var kjøp eller forsvinn. Og Daniel og Ruben, to unge maskinistar med fartstid frå kystnotflåten, hadde ingen planar om å legge til rette for fråflytting. Dei hadde ikkje vidare erfaring med rekneark, men dei er ikkje akkurat redde for å arbeide.

– Vi har fått med oss at det er store verdiar på kysten. Det er ikkje alle i Sogn og Fjordane som har det, seier Daniel, og vi tolkar oss til at det er erfaringar frå fastlandet som ligg mellom linjene. Tiltakslysta dampar frå varmedressen hans.

Ei tredje avdeling i Joker-komplekset rommar tang- og tarekontoret. Brørne har etablert bedrift med store ambisjonar for produksjon, foredling og eksport av havets grønsaker, alt økologisk sertifisert. Dei jobbar også med ei fjerde avdeling. Fiskemottaket vart lagt ned for snart tjue år siden; no opnar det snart igjen. Men kvar er Ruben?

– På havet og tenar pengar, seier Daniel.

ALLTID FLEIRE DAGAR

Det kan sjå ut til at notidas kranglar om namn og grenser kunne ha strekt seg aust til Arendal, hadde det ikkje vore for forfattaren Wilhelm Krag. I ein artikkel i Morgenbladet i 1902 lanserte han namnet Sørlandet for første gong. Det skulle strekke seg frå Risør i aust til Stavanger i vest. Dette «burde indhamres i hvert Barnehoved til de stod saa spigerfast, at ingen kunde rokke den».

Men det var ikkje gjort på ein dag å stifte ein region.

Iherdige sjeler i Sørlandsforeningen kalla Arne Garborg for «Sørlandets store sønn» då han gjekk bort i 1924. Ifølgje historikar Dag Hundstad vekte ikkje det vidare begeistring på Jæren. Først med gjennomslaget som turistdestinasjon på 1930-talet begynte Sørlandet å feste seg i norske hovud.

Det var om lag tusen år etter Vestlandet.

Sjølve omgrepet Vestlandet kom rett nok i bruk først på 1800-talet. Men medvitet om ein større region voks fram frå seint på 800-tallet, skriv historikaren Knut Helle i bokverket Vestlandets historie. Harald Hårfagre fekk som kjent has på småkongane, og derifrå kom det meste av regionen under eit eige ting- og lovområde, Gulatinget. Kjerneområdet var det som i dag er Rogaland og Hordaland. Utpå 900-talet kom Sunnmøre med, og altså Agder, som hang med ei god stund. Vestlandske Tidende kom ut i Arendal fram til 1966.

Det er slåande, skriv Helle, kor godt dei gamle fylkes- og syslegrensene heldt seg fram til nyare tid.

Er nyare tid no?

VEGEN FRAM

– You shall not pass! Vi stansar bilen for å spørje oss fram og blir møtt med Noregs vestlegaste Tolkien-referanse. Ein gut i varmedress står i vegen og rettar eit sverd, som først ser ut som ei vegstikke, mot oss. Vi får likevel passere og møter fleire gutar og jenter i varmedressar. Korfor er dei ikkje på skulen?

Det får vi vite på skulen: Vêret var så godt at gymtimen blei til tur utover vegane. Det er jo ikkje kvar dag vêret er godt.

Ved ein av pultane sit ein gut i Manchester United-skjorte og held på med leksene.

– Eg er halvt trønder, innrømmer han, Simon.

Etter kvart kjem det fram at oldefaren på morssida er svensk. Og han er krabbefiskar. Og han er sonen til Ruben Fedøy som er på havet og tenar pengar.

Også dei andre ungane i rommet har røter både her og der, og mest truleg kjem dei éin dag til å flytte både hit og dit. Talet på ungar har gått fram og tilbake som sildestimar gjennom åra. I dag går ni i første klasse. Éin går i andre.

Etter ungdomsskulen må dei til fastlandet for å fortsetje skulegangen. Ikkje mindre enn to av fem vil bli politi, trass i at politiet «nesten aldri er her».

Kva tenker dei om Vestlandet?

– Veldig hav og kyst og sånn, svarer Sara Olsen, den eine av politikandidatane.

Inne på skulefritidsordninga, SFO, er identitetane minst like komplekse.

– Eg blir aldri sørtrønder. Eit reformert Trøndelag endrar ikkje på den saka, erklærer Eva Solum, som arbeider her. Ho er nordtrønder.

To jenter bandasjerer ein bamse.

Bamsen er bror til Alfred, som er blitt Bulandets største kjendis gjennom bøkene til Kurt Rutledal. Alfred er på turné med forfattaren, så jentene må passe broren medan han er på fastlandet.

HALVE SANNINGA

Kanskje er det i skjønnlitteraturen vi må leite etter Vestlandet: Eikemo, Nilssen, Nødtvedt, Ravatn, Øyehaug. Fosse, Fløgstad, Grytten, Hovland, Økland. På skuldrene – eller nakken – til Kinck og Hauge, Sande og Sivle. Og Aasen. Og Garborg.

Er det ikkje likevel mest fjorden, fjella og gardane (og byen) – og ikkje så mykje havet og båtane, som finst der?

Kor langt vest har litteraturen eigentleg våga seg dei siste hundre åra? Kven er Noregs vestlegaste forfattar? Er det Rutledal, med bamsen frå Bulandet?

I alle tilfelle manglar det ikkje på skildringar og forsøk på å forstå folkeslaget.

Hans E. Kinck (1865–1926) er norsk litteraturs fremste kulturpsykolog, skriv historikar Narve Bjørgo i Vestlandets historie. Det er den sjelelege spaltinga som er refrenget hos Kinck, «bresten i malmen», skarpe uforløyste motsetningar i lettrørte sinn: ein indre strid mellom motstridande krefter, kjærleik og hat, handlekraft og mismot, livsjubel og dødsdrift.

Det finst mange slags brestar, slår Bjørgo fast. Det brest i by og bygd, fjord og fjell, i endelause sjatteringar. Det brest i spennet mellom draumar og livsvilkår, lidenskap og pietisme. Det er ikkje lett å generalisere, men til det føremålet er Kinck den beste, meiner Bjørgo.

120 år seinare er Erlend Nødtvedts roman Vestlandet (2017) eit friskt bidrag: Det er «først i overgangen mellom øst og vest du ser det, den voldsomme kontrasten mellom et i høyden småkupert, helt aseksuelt landskap av identiske graner og Vestlandets svimeslående sublimitet.»

I essayboka Verda er ein skandale (2017), og i Dag og Tid, har Agnes Ravatn skildra det omvende kultursjokket då ho vender heim til Vestlandet etter ti års eksil i Oslo. Ironi er distinksjonen mellom aust og vest. Ironi er ein del av «fabrikkoppsettet» for vestlendingen. Paradoksal humor er samfunnslimet.

Ho lener seg til Einar Øklands analyse: «Dei fleste av våre merknader, spørsmål, antydningar, sitat og hermer spring ut frå gleda og komikken ved det mislykka, det latterlege, det feilaktige, det tragiske eller ulykksalige.»

Kanskje må vi tru på Narve Bjørgos konklusjonar i Vestlandets historie: «det negative sjølvbildet som eit gjennomgåande og nærast tidlaust fenomen ved vestnorsk identitet».

UTANFOR SESONGEN

Finn Hillersøy er ikkje berre fødd same år som Vi Menn. Han er Noregs vestlegaste sjarkfiskar. Og Manchester United-supportar. Vegen bort til holmen hans har han gitt namn etter Alex Ferguson, den store manageren i den engelske fotballklubben. Men han er, trass alt, meir oppteken av makrellen.

– Makrellen er rømd vest i havet, seier Finn.

Han har vore fiskar sidan 1951, frå før han var konfirmert. Det er dette han har på hjartet:

– Den gongen var det meir fisk alle stader.

– Kor er fisken blitt av?

– Vi har ein industri vi kallar oljeindustrien, seier Finn og lèt setninga få feste seg før han held fram.

– Dei skyt seismikk som drep fiskelarvane og skremmer fisken bort. Det som oljen ikkje klarer å øydelegge, sopar trålarane opp.

På holmen er det eitt hus, der bur berre han og kona no etter at ungane vart vaksne.

– Dei kjem nok ikkje til å flytte tilbake.

Han har prøvd å lokke dei heim, utan at det slo til.

– Men snart skal vi på besøk og sjå siste barnebarnet, seier Finn med ein liten brest i blikket.

Han unnskylder rotet, stampar med garn og blåser utover kaia, eller er det parkeringsplassen, det går litt på eitt ut. Ein saltsliten United-logo er spikra på ein vegg. Det er enno ei stund til sesongstart. Sjarken er fortøydd, ein 40 fot, 40 år gammal Sandvik. Det blir Lofoten etter jul. Siste åra har han henta brorparten av inntektene nordpå.

– I 20 år var eg på mørekysten. No er det forferdeleg lite fisk som kjem sørover. Får oljeindustrien sleppe til i Lofoten, er eg redd vi får same historia der.

Når Finn er på sjøen, ser han plattformene frå sjarken. Han tenker at oljeindustrien har skapt store verdiar for landet, han er ikkje framand for faktum. Men er det nødvendig å skyte seismikk kvart einaste år? Og burde ikkje lokalsamfunnet her få litt meir igjen for det som går tapt?

– Dei har stor makt og gjer som dei vil, seier Finn.

Det er det han vil seie.

NORSKE GLEDER

Ein av karane har skjorte nummer 7 med Kenny Dalglish på ryggen, Liverpools store spelar på 1980-talet. Finn er ikkje her, United spelar først i morgon. Det er sett opp ein liten skiljevegg mellom Havsalaten og Joker, der lysa er sløkte for dagen.

Kampen går lenge bra.

I pausen intervjuar vi kokken, Trond Kjempenæs, også han kledd i Liverpool-trøye.

– Eg hadde ei barnevakt som heldt med Liverpool. Då begynte eg også med det, fortel han.

Trond voks opp på Sandøya, den vestlegaste øya, dit vegen aldri nådde. Heile oppveksten tok han båt til skulen. No er alle flytta frå Sandøya.

– Eg har gjort litt forskjellig, vore på supplybåt, jobba på hotell i Førde. Det var rart å komme dit. Folk helsar ikkje på kvarandre som her, der helsar dei berre på fjellet. Helsar du på folk på gata, ser dei på deg som om du er litt galen, seier Trond.

Han har planar om bli no, i Bulandet.

Nede på eksportmarknaden, i Champions League, scorar spanjolane tre minutt på overtid. Her inne, midt mellom Shetland og Austlandet, ristar Kenny Dalglish oppgitt på hovudet. Ute slår vêret om til stiv kuling, sludd og snøbyer.

Forresten er kokken Noregs vestlegaste vestlending.

– Eller, det er ikkje heilt sant, seier han, nokon gjorde ei kontrollmåling der ute på Sandøya ein gong. Naboen var visst fem meter lenger vest.