Pave Julius 2 la ned grunnsteinen til den nye Peterskyrkja i Roma i 1506. For å skaffe pengar trongst nye avlat. «Når pengane i kassa kling, sjela ut frå skirselden spring», var mottoet til avlatshandlaren Johann Tetzen. Underteksten var ein kollektiv angst for helvete, og denne angsten styrte mang ein kvardag gjennom mellomalderen.

Men: Tida fram mot 1500-talet var også prega av dei vestlege oppdagingane av verda bortanfor eigne grenser, eit oppbrot i retning av moderne vitskap, eit gjennombrot for naturvitskapleg tenking og ei gjenoppdaging av antikken, oppsummerer statsvitaren Ulrich Sarcinelli.

Livet handla om meir enn æva på hi sida. Den verdslege makta utfalda seg og skulle handterast gjennom ei sekularisering som ikkje oppheva det religiøse, men som heller ikkje blei universell. Denne prosessen gjorde seg mest gjeldande i Europa og i Vesten, med reformasjonen som ei av fleire årsaker. Knapt nokon stad blei reformasjonen gjennomført i strid med verdslege styresmakter. Såleis vedtok det danske riksrådet 30. oktober 1536 å innføre reformasjonen – året etter også i Noreg.

Det tok til i det religiøse og enda i det politiske. Altfor ofte blir reformasjonen forstått som ei innleiing til opplysning og toleranse. Der går nok inga direkte linje frå reformasjon til demokrati, men den reformerte kyrkja gav både etiske og politiske impulsar i den retning. Modernisering og sekularisering er heller ikkje alltid to sider av same sak, men med Luther følgde ei individualisering av samvitet. Det var eit openbert moderne element og heilt ulikt den katolske forståinga av tradisjon og autoritet.

Den osmanske herskaren Suleiman I den store var ein viktig grunn til at Luther og hans folk så raskt kunne oppnå så mykje. Suleimans hær erobra land og folk, og keisar Karl 5 trong den støtta han kunne få frå fyrstane i det tyske keisarriket, til å stå imot. I denne situasjonen framheva Luther det kollektive på ein annan arena. Han kunne ikkje fri seg frå tenesta han skulda «mitt Tyskland», sa han i Worms. Det ulma blant bøndene, og i bondekrigen som følgde, snudde Luther kappa etter vinden. Slik viste opprørarane kvar grensa for Luthers reformasjon gjekk.

Luther hadde lite til overs for folk som meinte noko anna enn han sjølv. Han fekk seg til å seie at tyrkarane var ein fiende av Gud og forfølgde alle kristne. Språket han hadde utvikla, misbrukte han også til eit brutalt jødehat. Fleire av tiltaka som Luther tok til orde for mot jødar kring 1540, fekk dessverre si endelege løysing 400 år seinare. Luther skreiv, Hitler handla.

Så var han likevel på mange vis også ein mann av gamletida. Reformasjonen han utløyste, verka i fleire retningar enn den positive.

Ottar Grepstad

Neste og siste: Bodberarens infame helsing