Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

«Så unge dei ser ut», er den uventa tanken som dukkar opp i hovudet. Holmane i den ytste skjergarden utanfor Bømlo er knudrete og skrukkete som nyfødde barn, svært ulike dei polerte svaberga eg kjenner frå nordmørskysten. Isen har spelt med sordin på steinen her ute. Dette vesle arkipelet heiter Nordøyane – eit underleg staseleg namn for nokre dusin nakne og aude holmar. På kartet ser knattane ut som spreidde knoklar frå ei knust hand.

Fritidsbåten til Einar Eidesvik fresar utover mellom skjera, vi teiknar ei stripe av skum over seinsommarstille sjø. Det kjennest som ei pilegrimsferd for meg, dette. Det er ei ferd til noko som kjennest som ein heilag stad, med krefter frå ei fortid eg aldri kjem til å forstå. Alt som står att av denne tida, er det som er hogd i stein.

«Der har du han», seier Einar og set motoren i fri. Eg blir litt overraska: Eg har sett så mange bilete av Hespriholmen, likevel klarte eg ikkje å skilje han frå dei andre knausane i sjøen. Holmen er 260 meter lang, og den ovale forma får han til å likne ryggen på ein kvilande blåkval. Det er vanskeleg å kome seg i land på den stupbratte vestsida, der målet for reisa mi ligg, så Einar set meg av på den slakkare nordsida. Eg går opp skråninga til toppen av Hespriholmen, 22 meter over vassflata, og ser ut i det blå bak dei siste holmane. Dreg du rett vest herifrå, finn du ikkje land før du når Orknøyane.

Det er ein varm ettermiddag i slutten av august. Nede i røsslyngen summar det intenst frå humler som skal suge til seg dei siste dropane av livskraft frå sommaren 2017. Nok eit år i den endelause rekkja. Først nyleg byrja vi å talfeste rundane våre kring sola. Nær 10.000 somrar har gått sidan menneska tok Hespriholmen i bruk. Det er ei kort klatring ned på den bratte vestsida av holmen, så er eg framme.

Eg står fem meter over flomålet, på eit flatt steingolv overstrødd med knuste strandkrabbar og kråkebollar etter eit måsegilde. Her er eit stort, menneskeskapt rom i berget, skore ut med eld og vatn. Steinbrotet på Hespriholmen er 17 meter breitt og skjer ni meter innover mot toppen av holmen. I den stupbratte, ti meter høge veggen inst i steinbrotet lyser nokre grøne flekkar opp i det grå. Det er åra av grønstein, den som fekk så mange menneske til å ta sjansen på å reise ut hit.

Holrommet i berget vekkjer ei liknande ærefrykt som eg har kjent på i gotiske katedralar og romerske amfiteater, bygningar med ein streng autoritet henta frå tyngda av tida. Men slike bygg høyrer til i ei historie som er langt lettare å lese og tolke. Hespriholmen er annleis. Her står eg i det gapande holet i kunnskapen om vår eiga fortid. Det kjennest som om eg har gått inn i det store mørkret som vi alle har kome ut av. Denne holmen var truleg ein arbeidsplass gjennom meir enn 5000 år. Ikkje noko kjent steinbrot i verda har ei lengre historie.

Det er umogleg for meg å famne slike tidsperspektiv. Ved hjelp av bygdebøker og kyrkjebøker kan eg spore mi eiga slekt åtte generasjonar attover, og for meg kjennest det lenge. Her på Hespriholmen har kanskje 250 generasjonar menneske vore i arbeid. Her brende dei ved til berget vart brennheitt, og hamra laus på fjellveggen med store steinblokker. Så kakka dei vekk den ubrukelege gråsteinen og fekk ut det verdifulle øksematerialet sitt. Truleg er over 400 kubikkmeter med berg teke ut på Hespriholmen gjennom tusenåra, det vil seie omtrent 1200 tonn med stein.

Dei grøne øksene

Grønsteinen er ein vulkansk bergart med gode eigenskapar for ein reiskapsmakar. Denne steinen er hard og seig, og kakkar du på han, spaltar han seg på heldige måtar for den som vil lage økser og hakker. Få bergartar har desse karaktertrekka. Eg trudde først at grønsteinen var eit surrogat for flint, som ikkje finst naturleg i grunnen i Noreg, og var eit knapt gode for dei første menneska på norskekysten. Men grønsteinen har andre nyttige kvalitetar enn flint: Han gjev ikkje gode pilspissar eller skraper, men framifrå økseemne.

Den store utvinninga på Hespriholmen tyder på at grønsteinsåra her må ha hatt ein heilt særskild kvalitet. Reiskapar av stein frå holmen er funne på steinalderbuplassar over det meste av Vestlandet, frå Sognefjorden i nord til Lista i sør. Grønsteinen her minnar om ein identitetsmarkør for ein landsdel, som eit definerande trekk for vestlendingar ti tusen år før nokon kalla dette Vestlandet: Her levde folket med dei grøne øksene.

Kan hende bar steinen frå Hespriholmen med seg verdiar av mystisk eller religiøs natur. Det er noko trassig og demonstrativt ved måten folk heldt fast ved steinbrotet gjennom tusenår. Same kor god grønsteinen frå Hespriholmen måtte vere, er det vanskeleg å skjøne at kvaliteten kunne forsvare den tungvinte og farlege utvinninga her ute. Det er tre kilometer inn til land på Bømlo, og det er meir enn seks kilometer til Sokkamyro i Langevåg, der dei fleste av økseemna vart bearbeidde. Langs den lengste ruta kunne steinbrytarane gjere ei mellomlanding på dei små øyane som seinare skulle hyse fiskarsamfunnet Espevær, men ein god del av strekninga ligg heilt open for villskapen til vestavinden. Reisa ut hit i små båtar lasta med eikeved må ha vore farleg. Reisa inn til land att, lasta med grønstein, må ha vore enda farlegare. Truleg var det mange som aldri nådde fram med den dyrebare lasten sin.

Den vesle pilegrimsferda mi er over, og eg hoppar i båten til Einar. Vi køyrer slalåm inn mot Bømlo mellom holmar og skjer. Den varme, stille seinsommardagen lurer meg ikkje, eg skjøner korleis dette farvatnet kan arte seg når det blæs opp frå vest. Da eg las om Hespriholmen første gongen, tenkte eg på det som nær uforståeleg at steinalderfolket kunne operere så fritt på nesten ope hav. Men etter kvart forstod eg at undringa mi var malplassert. Det er eg som kjenner meg på bortebane, liten og utsett i den ytste skjergarden.

Dei første menneska som tok norskekysten i bruk, må derimot ha kjent seg heime her, i den grad dei kjende seg heime nokon stad. Dette folket levde det meste av livet sitt i slike landskap, og pionerane tok dei ytste øyane og holmane i skjergarden i bruk kring 2000 år før steinbrytinga på Hespriholmen tok til. Spora etter dei syner at desse menneska var sjøvande i ein grad som er vanskeleg å forstå. For meir enn 10.000 år sidan reiste folk ut til Vega-øyane i Nordland, over ei 20 kilometer lang strekning med ope hav.

Jegerane i skjergarden

Den store soga om mennesket byrjar i Afrika. Men den vesle underforteljinga om menneska i det som vart Noreg, byrja truleg på kysten av det som i dag heiter Bohuslän i Sverige, der ei gruppe menneske braut med tradisjonane sine og utvikla ein ny måte å leve på kring slutten av den siste istida. Dei var av det same folket som lenge hadde jakta reinsdyr over det kalde slettelandet i det nordlege sentral-Europa. Men lengst i nord, ved randa av isen og ved yttergrensa til menneskeverda, fann folk fram til heilt nye levemåtar da isen rykte attende og vatnet opna seg ved slutten av yngre dryas, den siste kuldeperioden heilt på slutten av siste istida. Menneska i Bohuslän laga seg sjødyktige båtar og jakta på sel ved granittholmane lengst ute i skjergarden. Dei vart marine menneske, tilpassa eit liv langs dei kalde og vêrharde nordiske strendene. For kring 11.500 år sidan padla eller rodde dette folket inn i det vi no kallar Noreg, og erobra heile kysten i ein forbløffande fart.

Det er ei svært lang oppdagingsferd det er snakk om. Kystlina til det norske fastlandet er omtrent 29.000 kilometer lang, medrekna fjordane og buktene. Men med dagens dateringsteknikkar klarer forskarane knapt å påvise nokon skilnad i alder på dei eldste spora etter menneskeleg aktivitet i Østfold og i Finnmark – differansen er godt innanfor feilmarginen til dateringa. Kanskje brukte pionerane berre eit hundreår eller to på å nå fram til Varangerhalvøya. Kuriøst nok, og kanskje til glede og inspirasjon for ein viss type nasjonalistar, tyder funna til arkeologane på at ekspansjonen til pionerane langs kysten stogga omtrent der staten Noreg stoggar ved russargrensa i dag.

Kva var det som dreiv denne raske ekspansjonen inn i eit så lite gjestmildt landskap? Var det eventyrlyst? Vart folk pressa nordover av matmangel, eller lokka av ressursane på den kalde kysten? Kanskje litt av alt. Nyfikne og evne til overskriding ser ut til å vere menneskelege grunntrekk, og jeger- og sankarsamfunn treng svært store areal for å kunne fø på folk. Kanskje hadde det varmare klimaet ved slutten av istida òg fått reinsflokkane til å minke lenger sør i Europa.

Dei dumme selane

Sjølv finn eg det truleg at dei naive sjøpattedyra var med på å lokke menneska nordover. Det er ei kjend soge frå oppdagingsferder i moderne tid: Dyr som aldri før har blitt jakta på av menneske, er ofte underleg uredde i dei første møta med dei spinkle, tilsynelatande harmlause vesena. Dette fenomenet kan ha bidrege til å trekkje pionerane raskt nordover norskekysten. Dei selane og kvalrossane som ikkje vart drepne, må ha utvikla ein sunn frykt for mennesket nokså raskt. Berre ved å reise stadig lenger mot nord kunne menneska nyte godt av den kortvarige naiviteten til sjødyra: Førstemann forbi neste nes fekk drepe den neste dumme selen.

Men dette er berre mine eigne gjettingar. Det meste av tilværet til dei første menneska her nord ligg i mørkret for oss. Nesten alt organisk materiale frå denne tida har rotna vekk i det sure og vassdrukne jordsmonnet på norskekysten, og det er ikkje funne spor etter verken maten dei åt eller båtane dei reiste med. Men ut frå dei mange steinreiskapane og spora etter eldstader som er funne, kan ein likevel gjette ganske kvalifisert om ein del ting. Over 90 prosent av dei arkeologiske funna frå eldre steinalder i Noreg er frå ytre delar av kysten, og storparten stammar frå øyar. Dette fortel tydeleg nok at desse menneska levde av det havet kunne gje: sel, småkval, fisk.

Og slik har det vore gjennom det meste av mennesketida i det vi no kallar Noreg. Einar tek ein liten omveg sørover, og styrer båten inn gjennom det lune sundet der Espevær ligg. Her er ikkje mange yrkesfiskarar lenger, men det gamle fiskeværet er enno ikkje redusert til å vere berre eit ferieparadis. Her er framleis oppunder hundre fastbuande. Espevær har si eiga rike historie: om det eventyrlege sildefisket på midten av 1800-talet, da eit titusental fiskarar samla seg her ute, om hummarparken til sardinkongen Christian Bjelland, der mange tusen dyr vart haldne før dei vart skipa ut til Storbritannia eller kontinentet. Men nett no kjennest slike soger som moderne påfunn og overflatekrusingar for meg. Eg skal vidare på reisa mi gjennom den lange historia.