Ida Lødemel Tvedt

ida@dagogtid.no

Den nyaste krisa tåkela minnet om den førre, og sånn gjekk åra, i Europa i krigstid. Klokka var ni om morgonen. Eg drakk kaffi i eit hjørne av Grand-Place, eller Grote Markt på nederlandsk, stortorget i hjartet av byen som kallar seg Europas hovudstad, sjølv om ingen andre gjer det.
Gullet på dei gotiske fasadane glitra i morgonsola, på rådhuset og brødhuset og dei andre kitsche landemerka som fekk torget til å kjennast som ei forsegla krukke der det gamle Europa var kunstig konservert på formaldehyd.

Åtte menn rigga ned partytelt etter ein folkefest. Mennene arbeidde rytmisk og kvar for seg. Dei bar jernstolpar, rulla saman teltdukar, banka frå kvarandre pallar. Lyden av dei var først bråk, så noko anna. Jern dratt over brustein laga lyd med riller i. Ein plattfot mann jogga forbi, la til ein matt perkusjon. Han runda hjørnet og forsvann. Lyden av han blei bytt ut med lyden av ei kvinne som trilla ein trillekoffert over brusteinen
Alle lydar blir rundare og våtare, meir som lyden av innvolar og stemmer, når dei blir dratt over brustein, slo det meg då, og eg tenkte at om Europa hadde hatt eit kollektivt undermedvit, så hadde det høyrdest slik ut, som ein fantasi om ein symfonisk flyt av folk, frakt, ting og tradisjonar, spelt på brustein. Vegen til oss sjølv er brulagd med brustein, tenkte eg, kanskje eigentleg meir som bergensar enn som europear.

Det finst ein satirisk roman om EU som heiter The Capital. Han utspelar seg her, i kommisjonsmiljøet og i bybildet, og opnar med at ein gris spring løpsk i gatene, over stortorget og gjennom kvardagen til om lag eit dusin menneskeliv som skal krysse kvarandre i løpet av forteljinga.
Gradvis forstår vi at grisen må ha noko å gjere med protestane til bøndene, mot eit EU-reglement som ikkje vil la dei selje griseøyre til den kinesiske marknaden. Ein urkamp utspelar seg mellom dei som vil redusere griseproduksjonen for å stabilisere griseprisane i den indre marknaden, og dei som vil produsere meir svin for å møte kinesisk etterspurnad.
Romanen er skriven av austerrikaren Robert Menasse og kom ut i 2017. Boka handlar om småleg knuffing og taktikkeri i eit system der smarte, men ikkje spesielt kloke folk sparkar nedover og ligg seg oppover, og sel kvarandre ut for den minste flik av makt. Samstundes er det ei bok som verkar glad i det europeiske prosjektet.
Høgdepunktet i boka er ein flammande tale halden av ein aldrande akademikar framfor EU-kommisjonen. Han meiner at ein burde bygge ein ny europeisk hovudstad, ein hovudstad som i motsetning til Brussel kan stå som ei evig påminning om kvifor EU-prosjektet blei til, og at denne hovudstaden burde byggast i Auschwitz.
Ideen er sjokkerande, og eit karrieresjølvmord, og eigentleg god, sånn i teorien. Om EU nokon gong skulle få makt over hjarta til folk, ikkje berre hovuda – om unionen trudde han kunne få ein like djup kulturell gjenklang som ideen om USA har det, med den amerikanske draumen planta i mareritt – kunne dei ha bygd ein EU-hovudstad i ruinane av helvete på jord, på sjølve fundamentet av det aller verste kontinentet har gjort mot seg sjølv.

Pieter Bruegel: «Vinterlandskap med skøyteløparar og fugletrapp», 1565.

Eg hadde vore på årskonferansen til tankesmia Bruegel: A symphony of progress – Shaping a new agenda for Europe. Ein av talarane der meinte at det EU burde streve etter, var å bli ein «symfoni av usemje», ein harmonisk samklang av idébasert konflikt.
Eg likte at tankesmia hadde oppkalla seg sjølv etter Brueghel den eldre, ein kjenslevar 1500-talsmålar som med eit ømt blikk retta mot mylderet av menneske rundt seg måla fablar om omveltingar i samtida. At noko så cerebralt som ein finanspolitisk tenketank flagga ein allianse med noko så mjukt som ein melankolsk målar, gav meg fornya tru på det som hadde vore mitt eige stille mantra sidan byrjinga av KI-hysteriet: Humanioras hemn er på horisonten.
«Babels tårn» er eit av Brueghels mest kjende måleri. Det viser scena frå Det gamle testamentet der menneskeslekta bygger eit tårn som skal sikre at dei for alltid blir sameinte, eit overmot Gud straffa med å spreie dei for alle vindar og gi dei eit kaotisk mangfald av språk. I Brueghels versjon liknar tårnet på Colosseum i Roma, byen som i hans samtid var eit symbol på ein type lausaktig hybris som alltid går svanger med si eiga endelykt.

What Does Europe Want? – The Union and its Discontents. Det er tittelen på ei bok av den slovenske superstjernefilosofen Slavoj Zizek og den kroatiske filosofen Srecko Horvat, gitt ut i 2013, i ei tid då ein som vanleg meinte å stå overfor den største krisa i unionen nokon gong.
Tittelen spelar på Sigmund Freuds berømte (og djupt misogyne) What does a woman want og er ein freistnad på å skrive ein slags psykoanalyse av det europeiske undermedvitet, der særleg tilhøvet mellom Hellas og EU blir tolka som eit hysterisk symptom på at noko er ròte i hjartet av unionen.
Boka er ikkje særleg god, men ho har nokre gode setningar, som til dømes «den største trusselen mot nasjonale tradisjonar er lokale fotsoldatar som åtvarar om farane ved innverknad utanfrå», og livgivande oppmodingar om å vekke europearar frå sin demokratiske høneblund og blinde tillit til institusjonaliserte former for representativt demokrati, ikkje berre for å starte nye grasrotrørsler, men for å skape heilt nye bilde av kva ein leiar kan vere.

Eg hadde alltid tenkt på EU mest som ein litterær storleik. På eine sida: eit halvmytologisk system der fantasilause broilerar kniva om vag, institusjonell makt. På den andre: det mest vellykka fredsprosjektet i historia – vakkert, tungt, mjukt, imponerande. Kjerneideen bak EU var å gjere krig «ikkje berre utenkeleg, men materielt umogleg», og heilt sidan den andre verdskrigen hadde ein kunna skilte med at unionen hadde lykkast, heilt til 2022.
Eg hadde aldri tatt grep for å finne ut om eg var for eller imot. Kanskje frykta eg dei sosiale omkostningane ved svaret; eg hadde ein gong høyrt at dei tre vanlegaste årsakene til at familiar blir øydelagde, er skilsmisse, arv og EU-debatt.

Då eg var barn, var EU-tilhengarar som uhyre frå folkeeventyr. Vi kjende ikkje slike, men ein høyrde gjete dei, eit kynisk folkeslag som i fullt alvor gjekk rundt med låste stresskoffertar stappa med lyssky skrifter. Og når ein er norsk og ikkje blir vaksen før etter at EU-debatten er avlyst, veit ein gjerne ikkje heilt kva EU er, ein kjenner berre på kor lada diskusjonane var, for dei som stod i dei då det brann.
Seinare reiser ein utanlands og blir overraska av at dei fleste ein møter, knyter EU-nei til ideologisk sjåvinisme. Ein freistar forklare norsk historie, seie at eit EU-nei inneber noko heilt anna der, at det kjem nedanfrå og frå venstre, at det handlar om fridom frå fjerne overmakter, ikkje om å heve opp seg sjølv på kostnad av andre, og ein merkar at ingen andre enn nordmenn og småfascistiske austeuropearar lar seg overtyde.

Eg hadde snike meg inn på Bruegel-konferansen fordi eg visste at eg var håplaust språkfattig om det som gjeld Europa, samstundes som eg meinte å vite at Europa som idé hadde noko med meg og oss alle å gjere, noko djupt og skjebnesvangert, ikkje berre politisk.
Om det å vere europear er å kunne vere heime i utlandet, å kunne reise til London, Berlin eller Athen og kjenne at den staden har noko med ein sjølv å gjere, at ein på eitt nivå også kjem derifrå – på langt nær like tungt som at ein kjem frå Noreg, men likevel – så er ikkje det ei uviktig tilhøyrsle. Og det er ikkje ei tilhøyrskjensle som treng å ha noko med kosmopolitiske vyar eller åndssnobberi å gjere, men ei kjensle forankra i politiske, kulturelle og historiske realitetar.
Såg ein slik på det, kunne ein drikke kaffi ein morgon på stortorget midt i Brussel og spørje seg: Kva snakkar eg om når eg snakkar om Europa? Snakkar eg om verdsdelen eller Den europeiske unionen, eurosona eller Schengen eller EØS?

På konferansen var det som om Noreg ikkje fanst. Dei andre skandinaviske landa blei omtalte rett som det var, medan Noreg berre blei nemnt éin gong, i ei innskoten setning om batteriproduksjon. Her var Europa og EU det same. I daglegtalen skilde ein ikkje mellom dei to. Her visste ein kva ein meinte når ein sa «Europa».
Eg gjekk ned Leopold-gata, forbi Leopold-kafeen til Leopold-plassen. Lite tydde på at denne byen hadde tenkt å kansellere namnet til kongen som var sinnbildet på Belgias brutale kolonialisme i Kongo. Her tok ein vare på fortida, på godt og vondt, det var kanskje det som var tanken. Om mørkets hjarte hadde vore i Belgisk Kongo, var Brussel maktas pacemaker.
Eg gjekk opp og ned Rue de la Loi, «lovvegen», forbi statuen av ein stor bronsemann som tar eit steg ut frå sin eigen pidestall, ut i lause lufta. «Stepping forward», heiter statuen, og eg tenkte: Kva slags blindt framsteg skal han førestille?
Eg gjekk gjennom søylegangane i EU-parlamentet og forbi det gigantiske veggmåleriet som må vere synleg frå mesteparten av kontora til EU-kommisjonen; i robotbokstavar står det «THE FUTURE IS EUROPE», under ei fredsdue. Platt og naivt og krampaktig, og på ein måte litt fint, om ein sette ein parentes rundt den manglande sjølvinnsikta.
Eg såg opp på kommisjonsbygningen. Kortsida var dekt av ein reklameplakat der det stod «We Power Europe». Det var slåande kor langt vekke denne staden heilt oppriktig kjendest frå der det brenn, skjerma frå både slagmarker og kulturkrigar. Det var ikkje berre ein euroskeptisk floskel, dette med at Brussel er langt frå «folk flest».

På Bruegel-konferansen sa talarane at vi var komne til slutten av ein lykkeleg æra der verdiar som eit ope samfunn og multilateralt samarbeid hadde vore delt og dyrka av mange. Pandemien hadde vore eit traume. Brått såg ein at Kina kunne halde på medisinsk verneutstyr og overlate Europa til seg sjølv.
No meinte ein at krefter som Russland og Kina, men også Joe Bidens nye proteksjonistiske linje, tvinga EU til å posisjonere seg annleis enn tidlegare. Ein diskuterte kva ein skulle kalle denne nye posisjonen. Nokon sa decoupling. Ursula von der Leyen insisterte derimot på at det EU skulle gjere, berre var de-risking. Ein skulle spreie produksjonen av viktige varer, slik at ikkje drama i ein bilateral relasjon skulle slå for hardt ut.
Det var noko blindt og pompøst over denne retorikken – ein tone som minte om det overmodige «Europe is the Future»-veggmåleriet – der EU prata som om dei kunne skalte og valte med til dømes Kina, som om ikkje Kina alt hadde distansert seg frå Europa, for eigen maskin, og som om ikkje USA og Russland og hadde gjort det same, på svært ulikt vis.

Eg gjekk heim igjen til ungdomsherberget der eg hadde ei seng bak eit forheng på eit knøttlite seksmannsrom. Ein flamboyant pensjonist frå USA sat på den eine madrassen og smurde seg omhyggeleg inn med bodylotion; han skulle ut på byen, på leiting etter kjærleik.
Han gjekk, og det blei stille på rommet ei stund, før to ungdommar, eg trur dei var frå Kina, byrja rote bak forhenget overfor meg. Dei stønna og fniste, og eg tenkte at ein gong i tida hadde kanskje situasjonen kjendest invaderande, men at no var eg blitt så gammal at slikt slett ikkje plaga meg. Eg plugga ein podkast i øyra og tenkte at dette går ikkje over mine intimgrenser; la dei livskraftige ta for seg.
Podkasten handla om ein debatt som strekker seg tilbake til 1970-talet, aktualisert på nytt av Bruegel etter brexit: Kunne ein la europeiske land delta i ulik grad i samarbeidet, utan at unionen blei svekt? Bruegel føreslo ein brexitavtale der Storbritannia kom godt ut av det, og der dei framleis hadde ein finger med i EU-spelet. Men kommisjonen tok ikkje til seg rådet frå tenketanken. England måtte svi for sviket.
I Brussel-sjargong snakka ein om Europe at multiple speeds og Europe à la carte – modellar der ein såg for seg at enkelte land, dei mektigaste, kunne velje husets meny med full vinpakke, mens mindre sentrale land kunne velje fritt, kanskje berre nokre forrettar, og slik betale mindre inn i fellespotten, men også få færre gode og mindre makt. Restaurantmetaforane avslørte pinleg mykje om referanseramma til eurokratane.

Neste ettermiddag sat eg mellom Brueghel-måleria på museet, rørt av kjærleiken, redselen og omsorga i desse bilda som skildra menneska som både heilt flokk og heilt individ, i ei tid der alt var i endring, og der ingen visste i kva slags retning krisene skulle sende historia.
Hos Brueghel var helvete ein stad på jorda. I måleria hans tok ikkje det demoniske oppdikta former – slik det gjer hos Hieronymus Bosch, leiarskikkelsen i målarmiljøet Brueghel sprang ut av. I Brueghels «Fallet til dei opprørske englane» viser det demoniske seg som ting som faktisk fanst, som vitskapslege nyvinningar og beltedyr frå den nye verda.
Det finaste måleriet viste eit vinterlandskap der barn leiker og står på skøyter. På avstand ser det idyllisk ut, men ser ein lenge på det, ser ein nauda og svolten, trugsmåla som luskar i randsonene. Ei fuglefelle skal fange kråker til middag. Ein liten gut står farleg nær eit hol i isen.
Alt eg følte om den urolege tida vår – ei tid kjenneteikna av mimetiske kranglar om nøyaktig kor alvorleg den til kvar tid nyaste «krisa» er – fekk plass der inne i den vesle ramma. Bildet er fullt av tilsynelatande sjølvmotseiingar: reaksjonær nostalgi og framstegshåp, harmoni og krise, optimisme på vegner av det menneskelege og ei svimlande angst for det ein no står på terskelen til.