Europa

Ida Lødemel Tvedt

ida@dagogtid.no

Eg var komen til Belgia for å oppleve Brussel i krigstid. Eg ville kjenne på stemninga i dei straumlinjeforma byråkratkatedralane der Nato og EUs teknokratar formar verda med ord, i byen som kallar seg Europas hovudstad, sjølv om ingen andre gjer det.

Eg ville høyre korleis maktarbeidarane skildra dette underlege punktet i historia, hausten 2023, eit halvår før EU-parlamentsvalet, i kjølvatnet av pandemien, to år etter fullskalainvasjonen, idet glansbildet av Zelenskyj byrja slå sprekkar og det byrja sige inn at Russland sannsynlegvis kom til å stå att med noko Putin kunne kalle siger.

«Korleis vege ei historisk hending idet ho utspelar seg?» skreiv eg i denne avisa i blodtåka våren 2022. «Korleis vite om dette var krisa som alle dei andre krisene hadde gjort oss blaserte i møte med, om dette var vendepunktet kavalkaden av unntakstilstandar hadde herda oss mot? Kunne det tenkjast at forteljinga om Europa skulle bli: Ulv, ulv, ropte dei i kor i årevis, heilt til bjørnen kom og åt dei alle? Korleis vite om dette var annleis eller meir av det same?»

No, to år seinare, verka det desto tydelegare at februar 2022 faktisk hadde vore vendepunktet for Europa, ikkje pandemien, ikkje brexit, ikkje Trump-dynastiets første periode, ikkje finanskrisa, flyktningkrisa eller straumkrisa, men krigen, med si djupe omkalfatring av kart og terreng, overnasjonale strukturar og politisk sjølvkjensle.

Eg hadde ein mistanke om at vi (og med vi meiner eg kanskje eg) er for språkfattige når det gjeld dette med Europa, på ein måte som gjorde oss dårleg rusta til å sjå korleis vi blei endra av dei nye omstenda. Derfor hadde eg meldt meg på Bruegel-konferansen, for å utsette meg for folk som ikkje driv med stort anna enn å formulere Europa.

Bruegel er kanskje verdas mektigaste finanspolitiske tenketank. Kvart år samlar dei tungvektarar frå regjeringar, finansverda og akademia, og i år var temaet «A symphony in progress: shaping a new agenda for Europe». Eg hadde fått innpass under dekke av å vere journalist – ikkje som eksistensielt forvirra EØS-borgar frå EUs randsone, på leiting etter parallellar mellom EUs kriser og andre krisekjensler.

Konferansen køyrde eit stramt program med panel, minglepause, panel, minglepause, foredrag, minglepause, panel. Talarane sat mellom store potteplanter på scena, i mjuke møblar trekte i lilla og sennepsgul fløyel, gyllent opplyste. I kvart intermesso flaut bossanova og lobby-jazz frå høgtalarane, og overalt var fargekodane gull og purpur.

Det var noko demonstrativt ikkje-byråkratisk over den bysantiske fargepaletten. Kulissane var ikkje-kalde på eit vis som passa med replikkane. Her freista folk formulere seg så frodig som mogleg. Innanfrå såg ikkje makta kommunegrå ut. Folk her såg på seg sjølve som kreative krefter, fulle av ånd og vilje og verdiar, ikkje som forvaltarar av tungrodde system.

President Volodymyr Zelenskyj nær frontlina 3. oktober i fjor. Ukrainarane fryktar no at både USA og Europa skal gå lei av å støtte dei i krigen mot Russland.

Foto: Pressetenesta til presidenten / Reuters / NTB

Eg blei overraska over kor fint dei ordla seg, trass i den generiske kommisjonsengelsken som får folk til å høyrast ut som om dei er i slekt med kvarandre sjølv om dei kjem frå ulike land. I notatboka rabla eg ned: «Tenketanktenkarane formulerer seg så reint at eg reagerer på setningane deira som om dei var poesi. Eg forstår ikkje kva dei meiner, men eg er overtydd.»

I pausane flokka folk ut i minglelokalet. Høge, runde bord utan stolar inviterte til å skli saumlaust mellom ståande samtalar med eit par folk om gongen, medan ein åt miniburgarar og snittar og sjokoladekjeks.

«Det er ikkje lenger krise, sa direktøren for det heile. Jeromin Zettelmeyer stod på scena og insisterte på at no var det viktig at heile det europeiske samhaldet erkjente at pandemien var over. Ein kunne ikkje bli verande i krisemodus», sa han.

«I år skal vi skifte gir frå krisehandtering til langsiktig styring.

Resten av konferansen teikna eit anna bilde. Ei kjensle av skjebnestime låg i lufta. Ordet «eksistensiell» blei brukt av fleire – eksistensiell krise, eksistensielle spørsmål, eksistensielt avgjerande tid.

Draumen om Dei sameinte europeiske statane var for lengst død, men då alle verdas spotlightar for to år sidan brått blei retta mot ein krig på europeisk jord, hadde det sett ut som om EU – som idé, som berar av verdiar – skulle få ein renessanse. Krigen utløyste ei energikrise, og igjen kunne det sjå ut som om EU skulle få spele den rolla unionen opphavleg var tiltenkt: som eit fredsprosjekt bygd på eit energisamarbeid, og som eit energisamarbeid bygd på eit fredsprosjekt.

Men den siste tida hadde proteksjonismen breidd om seg overalt, sa deltakarar på konferansen, og EU kunne komme til å hamne i bakevja om ikkje dei tilpassa seg. Europa kunne hamne milevis bak USA og Kina i kontroll av kunstig intelligens.

Ei kvinne frå kommisjonen sa at ho frykta eit blame game mot Brussel, der euroskeptiske idear som sette nasjonen opp mot EU, igjen blei viktigare. Ho kalla det «nasjonal sjåvinisme». Eg kjende meg litt treft, som utsending frå Nordens kaksete Kuwait.

Verda var i ferd med å bli meir lukka, og EU måtte finne ut korleis unionen skulle posisjonere seg i den nye verdsordninga. Korleis tilpasse seg utan at heile prosjektet blei utvatna?

Då Jean Monnet, konjakkseljaren frå Cognac som blir kalla Europas far, skildra sin visjon for ein med tida tettare og tettare union, skildra han eit Europa smidd i kriser. Han såg for seg at unionen skulle bli attfødd, igjen og igjen, som summen av løysingar ein fann på alle desse krisene.

Om krisa er Europas mor, kva var då barnet? Kunne ein, med ei litt pervers freudiansk historielesing, sjå for seg at klamring til kjensla av unntakstilstand er del av Europas morskompleks? Var det eit for banalt kulturkritisk trekk å kritisere politikarar for å vere for ivrige etter å erklære unntakstilstand, som om det ikkje finst ekte kriser som krev ekstreme tiltak? «Suveren er den som beslutter unntakstilstanden», seier både han som kritiserer den suverene makta, og han som forsvarer ho, med eit sitat frå Carl Schmitts juridisk-filosofiske klassikar frå 1921, Om diktatur.

Filosofen Giorgio Agamben plukkar opp tråden frå Schmitt og seier at idet unntakstilstanden blir konstant, som han no har blitt, er det ikkje lenger mogleg å skilje mellom krig og fred, konfliktar som vedkjem oss, og konfliktar som ikkje gjer det.

Overført frå storpolitikk til eins eige liv ser ein kor grunnleggjande slike spørsmål er. Kva slags situasjonar skal ein definere som så uvanlege at dei legitimerer at rettferd og ansvar blir suspenderte? Kva må skje med oss for at vi, med sjølvbildet intakt, kan setje parentes rundt det vi måtte ha av verdiar? At noko er svært dramatisk, smertefullt og skjebnesvangert held vel ikkje – all den tid livet har det med å vere dramatisk, smertefullt og skjebnesvangert?

Pest og krig, til dømes, er vel business as usual, om ein ser stort på det – sjølvsagt altfor stort.

Eg såg ut på havet av harde hovud og sårbare nakkar i seta framfor meg i konferanseamfiet. Der sat dei, skuleflinke folk som tenkte tenketanktankar om policy, og eg lurte på om alle desse krisene, for dei, hadde overføringsverdi til noko anna enn faglege og politiske spørsmål. Eg lurte på kva kvar av dei følte når dei sa «krise».

Det er vanskeleg å vurdere om det ein er inne i, er eit dramatisk avvik frå normalen eller byrjinga på ein ny æra. Og sidan krise opphavleg betyr vendepunkt, er ideen om kontinuerleg krise meiningslaus. Om ordet krise skal ha nokon nytte, må det vere å beskrive noko radikalt annleis som fører til eit retningsskifte.

«Ja, pandemien gjorde oss akutt medvitne veikskapane våre», sa Nadia Calviño, då visepresident og finansminister i Spania.

Nadia Calviño, dåverande finansminister i Spania, pepra forsamlinga med språklege bilete om brubygging, skyttargraver og EU som fyrtårn for framsteg og demokrati.

Foto frå Bruegels eige videoopptak.

Innan slutten av året skulle ho utnemnast som ny sjef for Den europeiske investeringsbanken. Ho sat på scena og smilte medan ho sa:

«Vi lærte av krisa. Vi lærte at vi ikkje kan stole på globalisering åleine.»

Ho meinte at pandemien hadde endra både folk og leiarar:

«Det som har vore verdsordenen sidan andre verdskrigen, bevegar seg no som tektoniske plater. Vi er inne i ei eksistensiell krise.»

Calviños einetale flaut framover, pepra forsamlinga med språklege bilde om brubygging og skyttargraver og EU som eit fyrtårn for håp, framsteg og demokrati.

«Eg kan ikkje hugse ein einaste dag eg ikkje var i krisemodus», sa ho. «Men noko er annleis no. Vi må styrke sjølvstendet vårt. Om vi vil spele ei sentral rolle i denne vindunderlege nye verda som er i ferd med å bli skapt, treng vi ei strategisk tilnærming til globalisering. Europearar har fått nytt syn på verda. Frå no av må kvart prosjekt vi lanserer, ha eitt auge på finansiell tryggleik.»

Men, sa ho:

«Ikkje kast babyen ut med badevatnet! Det som gjer oss sterke, har med verdiar å gjere, ikkje berre pengar. Vi bygger ei betre verd!»

«Vi må ha sjølvtillit!», sa Calviño, ei setning sjeldan ytra i sjølvsikre forsamlingar.

Orda blei hengande i lufta; ein kjende korleis heile rommet, ho sjølv inkludert, kjende på kor holt det høyrdest.

Likevel, ho dominerte scena. Eg sat bak tre unge menn som kviskra med age:

«Calviño selde seg ikkje inn eingong, sa den eine.»

Den andre nikka, sa: «Ho treng ikkje selje seg inn. Alle ser at ho er fantastisk.»

Her var kompetanse og påverknadskraft einaste valuta. Ikkje pengar, ikkje ungdom, ikkje glamour. Dei unge kvinnene i litt for stramme blyantskjørt og litt for høge hælar kunne like gjerne gått med plakatar der det stod: «Eg er foreløpig ingen!»

Kommisjonæren for den indre marknaden såg grettent ut på forsamlinga. Eg måtte konsentrere meg hardt for å høyre kva han sa, ikkje berre smake på det som må vere verdas mest kafkaske stillingstittel: kommisjonæren for den indre marknaden.

På skjermen stod det: «Proteksjonisme eller multilateralisme: Korleis skal EU posisjonere seg?» Utgangspunktet for panelet var at tidene hadde endra seg på eit vis som tvinga EU til å revurdere kvar dei no stod mellom desse tilsynelatande uforlikelege styringsideala. Eit nytt notat frå Det internasjonale pengefondet hadde åtvara om at verda stod overfor ei ny geopolitisk fragmentering etter tiår med global integrasjon. Innebar det at EU burde ofre ideala om eit ope samfunn til fordel for tryggleik?

Kommisjonæren heiter Thierry Breton. Han sa:

– Å operere med eit svartkvittbilde der proteksjonisme og multilateralisme er uforlikelege, høyrer ungdomspolitikken til. Det er å oversjå kompleksiteten.

Han sa at det var usofistikert å sette desse to opp mot kvarandre.

– Vi skal vere opne, men i vårt eige tempo, på våre eigne premissar, sa han.

Frå no av skulle dei skilje mellom «proteksjonisme» og det han kalla «strategiske eigeninteresser». Slikt ordkløyveri blei godt tatt imot i eit rom der språklege nyvinningar har uvanleg stor makt til å forme verda.

Eg satt i eit mjukt kinosete bak i lokalet og tenkte: Er det slik han høyrest ut, eurokratens svanesong?

Ein indar blei zooma inn på storskjerm. Med mildt andletet fylte han ein heil vegg. Han stod i ein åker, med dårlig dekning. Bildet flakka og lyden spraka idet han sa:

«Fragmenteringa vi er vitne til i verda... Eg seier ikkje at USA er skuld i det. USA har ikkje den typen makt lenger, mange bidrar... Men USA skyt rundt seg med bind for auga. India vil bygge bruer.

Ting var i ferd med å falle frå kvarandre på konferansesenteret. Det var blitt for varmt i lokalet. Ein utsending frå den ukrainske regjeringa var nesten truande i tonen mot dei andre i panelet.

«Ikkje ver redde for å knuse Russland», sa han, med stram kjeve. «Dei må betale for det dei har gjort.»

Sinnet til ukrainaren var som olje i vatn i det pragmatiske rommet. I teorien var nok dei fleste her samde om at rettferd inneber at den skuldige må betale; det er derfor ein dokumenterer krigsbrotsverk, slik at mellom anna menneskerettsdomstolen i Strasbourg, «Europarådets flaggskip», kan halde folk ansvarlege når krigen er over. Men der og då var det som om ukrainaren glefsa om hemn for hemnens skuld, og hemn er eit tabu som splittar forsamlingar.

Var dette ei slags eurokratiets urscene, der den ekte mannen frå slagmarka ropte forgjeves mot eit livsfjernt makkverk av makt? Det kjendest ikkje heilt slik. Ukrainaren oppførte seg bøllete – utan at eg fekk mindre sympati for han av den grunn. Kvifor skulle han ikkje ha piggane ute; han var under åtak. Ein veit jo dette, at ein har lett for å dytte offeret i ein konflikt ut av syne idet offeret ikkje lenger berre representerer urett, liding og heroisme, men med sinne seier «den skuldige må betale».

Eg tenkte tilbake på den første tida etter invasjonen, då folk delte videoar av Zelenskyj som song sviskete balladar med kona si, liksom som forsvar for vestleg militærstønad. Sjå på han, var bodskapen, sjå kor karismatisk og varm han er, stikk motsett Putin. Det skremde meg, på vegner av ukrainarane. Slik heltedyrking er ikkje berekraftig, er dømd til å slå sprekkar, og når ho gjer det, kjem tilbakeslaget.

Ein gong i 2015, då Zelenskyj berre var ein TV-komikar, fortalde han ein vits på eit sketsjeprogram. Han sa at å skaffe militær stønad frå USA er som å installere ein app på ein datamaskin. Den første delen lastar ned superraskt, heilt til han når 99 prosent. Då, plutseleg, seier han at han treng tre år for å fullføre.

Nesten eit tiår seinare stod Zelenskyj med utslite andlet i Washington og trygla amerikanarane om ikkje å stoppe militærstønaden no, møtt med ei kald skulder. USA hadde frå byrjinga vore dømd til å miste interessa for Ukraina-krigen og skifte fokuset til kriser med betre gjenklang i den amerikanske folkesjela.

No frykta Ukraina at også Europa skulle gå lei, miste krisekjensla og til slutt trekke på skuldrene og seie at jo, Ukraina var vel kanskje alltid litt russisk, it takes two to tango, og er det ikkje dette mange av dei eigentleg vil ha, og what was she wearing, anyway.

No når skjebnen til landet ligg i hender langt frå slagmarka, i Brussel og Washington, står Ukraina i offerrollas ibuande spagat: Viser dei seg for sterke, vekker det mistanke. Viser dei seg for svake, ser folk vekk. Samstundes kan den minste indre sjølvmotseiinga takast til inntekt for kyniske argument om at dei no må ofre litt integritet for fredens skuld.

Framhald i neste avis