KRISTENDOM

HÅVARD REM

post@rem.no

–Somme meiner at borna sjølve må få velja; at barnedåp ikkje er rett av di foreldra då gjer eit val for borna. Men det gjer dei jo i heile oppveksten. Dei vel til dømes kva borna skal eta.

Røysta til Hildur Eir Bolladóttir er den same no som då ho preika i kyrkja for ein time sidan – daglegdags. Jamvel framfor forsamlinga er det ei røyst på tomannshand. Me sit på prestekontoret hennar, heilt nord på Island, i Akureyri, hovudstaden i Nordurland, ein by med 18.000 innbyggjarar som ligg inst i den lengste fjorden på øya, Eyjafjördur. Området skal ha vore busett på 800-talet av den norske landnåmsmannen Helge den magre Eyvindsson. Om det flate landskapet kring Reykjavik i sør liknar ein karrig vulkanversjon av Jæren, er me no nærare Nordland, rett oppunder polarsirkelen og midnattssola.

Kvifor sit me inst i den isfrie fjorden og diskuterer dåp? Vel, utan dåp, inga kyrkje. Prosentdelen av islendingar som vert døypte og lagde til den lutherske folkekyrkja, har på berre tiår falle frå nitti og noko til seksti og noko – om lag som i Noreg. Med ei slik utvikling må ein spørja seg: Står dei nordiske landa midt i eit trusskifte?

Slike skifte har kome med ein frekvens på om lag eit halvt tusenår: for 1000 år sidan frå åsatru til kristendom, for 500 år sidan frå katolisisme til lutherdom, og no, frå ei dominerande protestantisk folkekyrkje til kva då?

Eg stiller henne spørsmålet eg skal stille mange av dei eg møter på ferda mi gjennom Europa for å undersøkja kva som i dag er stoda for trua som har prega verdsdelen:

– Kva tenkjer du er framtida for kristendomen her i landet?

FOLKEKYRKJE OG DÅP

Hildur Eir svarar med den same daglegdagse røysta, men ho tek seg ei lita pause fyrst:

– Eg veit ikkje.

Det er eit ope og kan henda ærlegare svar enn det eg skal få høyre frå kyrkjeleg hald i Reykjavik, men når Eir utdjupar svaret, kjem ho med tankar ho ikkje er åleine om:

– Eg veit ikkje kva som vert framtida til den protestantiske folkekyrkja, anna enn at ho vil verta mindre. Men sjølve kristentrua vil leva vidare. Folk vil fylgja Jesus. Strukturane vil endra seg, men me kan ikkje vera redde for endringar.

Når Akureyri-presten polemiserer mot at dåpen lyt venta til ein sjølv kan ta ei avgjerd, polemiserer ho ikkje berre mot ein sekulær tankegang som trugar folkekyrkja som institusjon, men òg mot den baptistiske dåpslæra som eg sjølv voks opp med. Då ei ung kvinne på heimstaden, eldstedottera til han som sytte for at eg fekk den fyrste jobben min som avisbod, låg på sjukehuset i Arendal med ein nyfødd som venteleg ikkje ville overleva natta, vart me provoserte då me fekk vita at ho tre gongar utover natta fekk vitjing av nokre frå kyrkja som insisterte på å døypa den sjuke ungen. Gråtande nekta ho.

Det er berre drygt førti år sidan. Trass alt fekk ho eit val. På 1800-talet fekk korkje barnet eller foreldra eit val. Som gut las eg storøygd i ei gamal salmebok om nauddåp. Stod det om livet, og korkje vatn eller prest var innan rekkjevidd, skulle jordmora spytta tre gongar, i namnet til Faderen, Sonen og Den heilage ande, på hovudet til det døyande spedbarnet.

Mindre dramatisk var ikkje tvangsdåpen tidlegare på 1800-talet, ein praksis som innverka på den kyrkjekritiske forfattarskapen til Søren Kierkegaard (1813–1855), som igjen eggja opp dei fyrste dissentersamfunna, òg i Noreg. At det skar seg mellom den mektige biskopen og Kierkegaards prestebror, og dimed Kierkegaard, kom av at broren nekta å lyda biskopen då han kravde tvangsdåp av born til baptistar.

Tvangs- og nauddåp høyrer sjølvsagt til fortida, og i dag samarbeider lutheranarar og baptistar, trass i ulikt syn på dåpen, men for kyrkja er dåpsspørsmålet framleis avgjerande, for kva hender med folkekyrkja om folk ikkje døyper borna?

AKUREYRARKIRKJA

Det syner seg at dei fleste av dei eg pratar med på vegen til Akureyri, kjenner til presten eg skal møta. Ho har fleire fylgjarar utanfor kyrkja enn i. Somme fylgjer henne på Facebook, der ho skriv personleg og humoristisk. Ho har ein blogg der ho skriv litterære tekstar som òg vert prenta i eit vekeblad. Ho har ei andaktsside på nettet der ho skriv Jesus-orienterte, evangeliske tekstar. Og ho har eit eige fjernsynsprogram, Mellom himmel og jord, der ho inviterer fagfolk til å drøfta til dømes skilsmisse og aldring.

– På fjernsynet er eg ikkje forkynnande, fortel ho.

Så har ho i sju år vore prest i Akureyri. Far hennar var prest. Ho har ei syster og ein bror som er prestar.

– Men eg høyrer ikkje til ei gamal presteslekt. Foreldra til far min gjekk ikkje i kyrkja. Dei var del av ei rørsle av spiritisme her nord på øya. Folk møttest til spiritistiske seansar.

– Men far din vart døypt som nyfødd?

– Det vart han. Då han vart fødd i 1935, vart så å seia alle islandske born døypte og lagde til den protestantiske kyrkja, jamvel om foreldra ikkje var truande.

Akureyrarkirkja er rekna som eit av dei venaste og mest staselege gudshusa på Island. Eir fortel:

– Far min var fem år gamal då kyrkja vart bygd. Han hadde aldri sett ein så stor bygning før.

Eg skjønar at guten vart imponert. Eg kom til Akureyri sentrum i grålysinga. På ei høgde over fjorden og mindre hus i sentrum tronar ei ljossett blanding av eit slott og ein katedral, med ein lang og brei, strak og skrånande prosesjonsveg opp til kyrkja. Far til Eir vart etter kvart prest der, og Hildur voks opp på hi sida av fjorden.

– Mange i slekta vart forundra då far min ville studera teologi. Det var berre born av eliten som vart prestar, meinte dei, og foreldra var jo ikkje truande.

– Kvifor vart du prest?

– Av di eg ikkje visste kva anna eg skulle gjera. Eg var 22 år og hadde vore lærar eit par år. Eg måtte velja eit studium. Den gongen trudde eg at eg hadde eit kall. Det trur eg ikkje no. Etter eit år ville eg gje opp og i staden studera filosofi, men nei, eg beit meg fast. Så vart eg prest, utan å vita korleis ein prest skal vera. Det veit eg framleis ikkje. Det er meir meg å vera programleiar og forfattar.

KROSS I FLAGGET

Under gudstenesta går ho aldri opp på preikestolen. Når det lokale koret kjem fram for å syngja, set ho seg saman med forsamlinga.

– Fjernsynet er preikestolen min, jamvel om eg ikkje forkynner direkte der. I kyrkja finn eg det unaturleg å stå på preikestolen.

Det ho seier, svarar godt til den kvardagslege røysta ho nyttar i preika, velsigninga og truvedkjenninga. Jamvel om det er fyrste sundag i advent, er kyrkja knapt kvart full. Nett som i Noreg går folk flest ikkje i kyrkja. Kan henda er preikestolen hennar tom av di kyrkja er tom.

– Men på den andre sida vert eg kalla til sjelesorg av menneske som ikkje er medlemer av kyrkja og som ikkje har døypt borna sine, fortel ho.

Kva er verst eller best for ei folkekyrkje: at kyrkjeframande døyper borna sine, som besteforeldra til Hildur Eir, eller at ikkje-medlemer og utmelde held fram med å ty til presten i ei tung stund, som no?

Situasjonen for den islandske kyrkja som institusjon kan i mangt minna om situasjonen i dei andre nordiske landa som har ein kross i flagga sina. På somme felt har sekularisering og avkristning kome lenger enn i Noreg. Somme av markørane – abort, samkjønna vigsel, religion og ikkje kristendom i skulen – vart på Island akseptert nokre år før dei vart aksepterte i Noreg.

Kan henda kan ein sjå det i samanheng med at kyrkja på Island har ei noko annleis historie frå sist på 1800-talet enn den norske kyrkja har. Dei islandske lågkyrkjelege og ikkje-lutherske kyrkjesamfunna vart aldri så store som dei norske. Det vert sett i samanheng med at då dei rørslene byrja å bryta fram i Noreg, stod den islandske kyrkja meir samla i kampen for nasjonalt sjølvstende. Det var mindre rom for oppsplitting.

Når eg fortel henne at det heilt fram til i dag har vore strid i Noreg om samkjønna vigsel og kristendom i skulen, vert ho noko overraska:

– Det er ikkje lenger strid om dette i den islandske kyrkja. Dette har me lagt bak oss.

IKKJE HYRDE

I dei protestantiske folkekyrkjene i Norden har det liturgiske vorte tona ned og presterolla gjort meir open. Hildur Eir syner seg som eit døme på det. I fjor gav ho ut boka Hugrekki. Saga af kvida, som ein kan omsetja med «Mot. Ei forteljing om angst». Av utsjånad er det ei nydeleg bok, men diverre kan eg ikkje lesa henne. Jamvel om det var norsktalande som busette seg her for 1200 år sidan, har språka drive for langt frå kvarandre. Hildur og eg må snakka engelsk saman.

Kva handlar Hugrekki om?

– Eg har ei angstliding. Ho har prega livet mitt. Foreldra mine åtvara meg mot å gje ut boka. Dei meinte eg var for open. «Du er prest», sa far min, «folk kjem til å verta sjenerte.» Eg trur han tok feil. No kjem eg nærare folk. Vel lærte eg mykje av teologistudiet, men eg har lært meir av sjukdomen.

Eg skjønar meir av den kvardagslege praterøysta Eir nyttar frå den preikestolen ho har funne på golvet i kyrkja.

– Soknepresten er meir høgtidsstemd. Det er godt same kyrkja kan to ulike prestar, seier ho.

Det er ikkje fyrste gong Hildur prest får merksemd for å vera open. Den 2. januar i fjor kunne ein lesa overskrifta «Presten Hildur Eir Bolladottir stoggar å drikka».

– Det hender eg saknar å drikka ei flaske raudvin medan eg høyrer på Tom Waits, men den islandske kvardagen har vorte altfor alkoholisert. Alkoholen hindrar folk i å endra livet sitt. Vinen vert eit glidemiddel i ein livsstil som har vorte meir materialistisk enn spirituell.

Slik besteforeldra søkte seg mot spiritisme, ynskjer Hildur Eir seg meir spiritualitet.

– Har du høyrt om kyrkjeyoga? Stundom har me det her. Eg les tekstar medan ein yogalærar syner kyrkjelyden visse øvingar.

AUTORITET

Under gudstenesta tok eg meg i å spørja: Kvifor har den lutherske kyrkja så liten sjølvtillit og autoritet?

Kyrkjetenaren møtte meg med eit unnskyldande smil. Ho hadde ikkje sett meg før, og me to var åleine i inngangspartiet då eg kom. Eg såg vel at ho gjerne ville helsa og høyra kven den framande var, men ho var redd for å trø feil. Rett nok har presten i Akureyri ei særeigen form for autoritet, prega av liding og understreka av den ikkje-autoritære måten ho snakkar til forsamlinga på, men òg ho kom med eit unnskyldande smil fyrste gong ho vende seg mot kyrkjelyden.

Forsamlinga i Akureyrarkirkja representerer majoritetsfolkesetnaden. Ikkje at minoritetane har vore så mange og store nord på Island, men eg treffer heile tida menneske med ein annan bakgrunn, som den polske tunnelarbeidaren, den indiske legen, den filippinske servitøren, den pensjonerte vegvesenleiaren og dei unge kvalsafarioperatørane. Dei er ikkje her. Gudstenesta går føre seg på eit språk mange ikkje skjønar. Folkemålet står sterkt på Island.

Bøkene kom tidleg hit. Den islandske bokheimen er rik i dag og var rik i går, og ein av dei største skattane han rommar, vart til her i området. Få mil unna, rett over fjellet i vest, i Hjaltadal, laga dei den fyrste Bibelen på islandsk.

Eg har avtala med Nasjonalbiblioteket i Reykjavik at eg skal få sjå og kjenna på han når eg kjem dit, for det er der han er no, men det var her han vart prenta. Med lutherdomen kom Bibelen på morsmålet, og med Bibelen på morsmålet byrja den skriftlege historia til morsmålet. Historia til det me kjenner som tysk og engelsk skriftspråk, lèt seg ikkje forstå utan historia til dei fyrste biblane på tysk og engelsk. Og svensk. Og dansk. Og polsk. Og islandsk. Men ikkje norsk.

Frå den fyrste Bibelen på islandsk vart prenta i 1584, skulle det gå heile 320 år før ein fekk prenta den fyrste Bibelen på eit norsk folkemål.

Etter dei store språkendringane i mellomalderen, i uttale og grammatikk, var europeiske skriftspråk i kaos, og det var bibelomsetjingane som fastsette ei ny norm.

Men det slår meg at denne morsmålskyrkja, lutherdomen, har utfordringar i ei globalisert folkevandringstid som vår. Jamvel om eg kjem frå ein kultur som ligg den islandske nær, kan eg ikkje vera ein del av fellesskapen i kyrkja. Eg skjønar ikkje kva som vert sunge og sagt, ikkje i preika, men heller ikkje i samhandlinga mellom presten og kyrkjelyden. Folkemålet set meg utanfor, og det merkar ein godt i ei luthersk kyrkje der så mykje er semantikk og språk.

JOLESOGA

På ferda skal eg sjå kor motsett det er i den katolske messa, der det berande elementet ikkje er innhaldsrike utgreiingar på morsmålet, men meditative oppattakingar på eit fellesspråk – så forenkla at samhandlinga òg inkluderer dei som har eit anna morsmål og berre kan dei enklaste formlane på latin.

Medan dei katolske kyrkjene i Nord-Europa veks grunna folkevandringa, lek dei protestantiske folkekyrkjene i fleire endar. I Reykjavik skal eg få sjå eit av mange døme på det. Eg skal møta ein hovding i presteutdanninga i den protestantisk folkekyrkja på Island, Petur Petursson. Det var han som overtydde far til Hildur Eir om å studera teologi og verta prest, og då dottera valde same vegen, fekk ho Petursson som professor. Det eg skal prata med han om, er mellom anna kvifor ein av dei lutherske hovdingane på sagaøya har vorte katolikk.

No sit eg i Akureyri med ein av dei tidlegare studentane hans og drøftar framtida for bibelsoga på sagaøya. Eg spør henne:

– Vert det undervist i kristendom i grunnskulen på Island?

– Nei. Då eg var barn, hadde me kristendom i skulen. No heiter faget religion.

Eg fortel henne om K-en som går inn og ut av fagnemninga i Noreg. På Island har styresmaktene vedteke at kristendomsundervisning og dåpsopplæring er ei oppgåve for kyrkja, men kyrkja veit at det er ei oppgåve dei ikkje får utført andsynes ei veksande gruppe av udøypte born.

For eigen del hugsar eg at før faget fekk det no utdaterte namnet kristendomskunnskap, heitte det bibelsoge. Det er ei presis nemning. Det er ikkje teoretisk, sakprosaprega kunnskap som har halde dei store livssyna levande gjennom hundreåra og tusenåra. Nei, det er forteljingane – sogene – som gjer meining for born, soger som dei lærer seg og hugsar heile livet.

Ei heilt spesiell livskraft har dei synt, Midtausten-sogene som ein finn, i ulike versjonar, i botnen av jødedom, kristendom og islam – soger som born har lært seg i 2500 år i Judea, i om lag 1500 år i Arabia og Italia, i 1000 år i Noreg og på Island, i 500 år i USA og Canada, men som i vestlege land no forsvinn frå det kollektive minnet på berre nokre tiår.

– Men heilt vil ikkje soga forsvinna. Nett som restar av det norrøne er att i førestillingar om Tor med hammaren og namn på stader og vekedagar, lever restar av det kristne vidare i somme høgtider.

– I jola kjem folk, fortel Hildur. – Kyrkja tek 700, og då er ho så full at me må halda to gudstenester.

I jolehøgtida er det ikkje berre ei kristen soge som vert ført vidare. Som namnet på høgtida fortel, har jola røter i ei førkristen fortid. Difor vert jola feira òg av det raskt veksande islandske åsatrusamfunnet, som eg møter neste veke.