Litteratur

Jan H. Landro

jan.h.landro@gmail.com

Bonderomanar har me ikkje så reint få av i norsk litteratur, men ingen som denne. Du er bonde ligg om lag like langt frå Garborgs Fred som frå Hamsuns Markens grøde, og framstillinga er rik på element frå eventyr, fablar og magisk realisme. Men er du bonde, «då skal du bondelere», som det heiter i boka.

40 år gamle Kristin Danielsen er frå Gjesdal i Rogaland, der handlinga i romanen finn stad. Då ho som 19-åring reiste bort frå bygda for å studera, såg ho ikkje føre seg at ho skulle venda tilbake. Etter dramatikarstudium ved Aarhus Teater, forfattarutdanning ved Universitetet i Tromsø og mykje farting har ho likevel funne attende til si gamle leikegrind, Stavanger, nærare bestemt.

Og i oljehovudstaden, på Rogaland Teater, har ho nett hatt urpremiere på eit teaterstykke om «uljå», Soga om oss, til fine kritikkar. Far hennar var ein av dei som bygde Condeep-plattformer. Dramatikk og lyrikk har vore sjangrane hennar. Du er bonde er berre den andre romanen ho har skrive på dei 17 åra sidan debuten med diktsamlinga Alle i Norge, i tre, i hengekøyer. Truleg har det gjort noko med forfattaren å komma attende til kjende trakter.

– Men eg håper ikkje eg blir stuck med olje og landbruk framover, kjem det kjapt.

Bonderomanen byrja med at ho tenkte på oppveksten sin i Gjesdal kommune på 1990-talet.

– Eg ville sjå om eg kunne laga mitt eige litterære univers av Gjesdal og Jæren og landbruksverda der. Først skreiv eg om odelsjentepresset. Det synest eg var løye å jobba med, og så gjekk skrivinga av seg sjølv. Inn kom tema eg hadde tenkt på før – som at Jæren ein gong har vore ein skog.

Så var det dette med dei som ville nytta matjord til industri eller byggjefelt, og bøndene som stod i skvis.

– Overgangen frå mindre til større bruk og problema knytte til dette, har likeins oppteke meg. At ein ikkje lenger har dei familiedrivne bruka, der ein kan veksa opp og ting går frå generasjon til generasjon.

Danielsen har korkje odel eller gard. Begge foreldra har rett nok vore knytte til gard, og mor hennar dreiv gartneri. Ho har aldri teke del i gardsdrift på anna vis enn at ho har vore med i slåtten, men meiner ho likevel har ein identitet knytt til landbruket.

Karikaturar

– Ein slik bonderoman som denne har eg aldri lese før. Har du?

– Nei. Eg ville utforska venninneforholdet mellom to unge odelsjenter seint i tenåra og alt dette med jenteroller/kvinneroller. Og dei lange skuggane frå gamle strukturar, knytte til kristendom og seksualitet, især i eit så tradisjonelt miljø som landbruket.

– Teksten din er også rik på populærkulturelle referansar.

– Eg ville ha med den ungdomskulturen eg sjølv vaks opp i. Det eg såg av filmar og seriar då eg var ung. Kva ein såg som ung, skaper mange idear om kva ein skal vera sjølv, kva for ideal ein skal ha, og korleis livet skal bli.

Ho leiker litt med dette i romanen, som frampeik om kva som skjer der.

– Denne boka skulle ikkje bli noka psykologisk greie. Eg ville skriva ein roman der ting skjer, det handlar om sivilisasjon, kven me er, fantasiar og skrøner. For meg var det viktig å ha på JA-hatten for innfall og leik med språket.

– Går det an å spørja kva du vil med boka?

– Eg ville laga ein fabel som kunne seia noko om kven me er og kva me står i. Eg er så misunneleg på entreprenørar som sprengjer i jorda og byggjer skyskraparar. Det kan ikkje eg, men kanskje eg kunne planta skog på Jæren.

Og det gjer ho. Eller den namnlause hovudpersonen. Ut av skjødet hennar kjem ingen born, men derimot svære eikenøtter, som straks blir til fullvaksen eikeskog der ho kastar dei.

– Ligg det eit klart samfunnsperspektiv i det du skriv?

– Eg synest det er synd at jordbruket har gått den vegen det har gjort. Vil du tenkja klima, må du stå på lag med bonden og framtida. Ikkje sjå på bonden som ein fiende. Landbruket kjem til å vera ein arena for kva me vil med samfunnet framover. Men når eg er i ei flytsone under skrivinga, er det språket som gjeld. Å følgja det var ein fest. Å kunne kopla desse monsternøttene til hovudpersonen og følgja den skrønete, fantastiske logikken i det var ein viktig del av arbeidet.

– Er hovudpersonen ein parodi på naturvernaren?

– Nei, det vil eg ikkje seia.

– Men det er lett å oppfatta delar av boka som satire over det alternative gardsbruket?

– Jo, da. Men også over han som avlar storfe, eller dei som sel eigedom til hyttebygging og bustadfelt. Eg har laga karikaturar av mange ulike typar frå landbruket, medrekna den deprimerte bonden som berre les Markens grøde.

Minneforteljing

– Det er tydeleg at denne boka er skriven av ein poet.

– Identiteten min som forfattar ligg ganske sterkt i poesien. Det var der eg byrja, og det er den sjangeren eg har sjølvtillit på. Men romanen gir mykje større rom for å laga eit narrativ og eit univers. Samstundes har eg vilja ha det leikne, det grenselause og tenkinga frå poesien med inn i romanforma.

I form skil boka seg ut ved at hovudpersonen, som også er forteljaren, stadig vender seg til eit du (venninna), som ikkje så ofte kjem til orde. I staden er det eg-forteljaren som refererer, til venninna, det venninna sjølv nettopp har sagt.

– Dette er òg ei forteljing om eit sterkt vennskap som tek slutt, ei minneforteljing. Men eg må medgi at eg ikkje har eit så medvite forhold til dette grepet, det er meir tale om den forteljariveren du finn i skrøner og slikt.

Sjølv om jenta med eikenøttene er hovudpersonen i romanen, har Danielsen utstyrt henne med ei jamgammal venninne som også er odelsjente. Om dei står kvarandre aldri så nære, er dei som natt og dag i synet på kva dei vil med odelen. Venninna er hyperaktiv, full av idear og prosjekt, hovudpersonen sver til det ho kallar «antidrift». Alt ho vil gjere, er å gå rundt i skogen og klemme på tre og snakke med Dagros. Om garden gror til, er det greitt. Ho tykkjer det er «deilig å sleppe å sjå ei utsikt full av verketrong».

– Eg leiker litt med verdiane og tradisjonane vi har hatt i landbruket. Dei to odelsjentene representerer ytterpunkta – rå liberalisme og kapitalisme mot bevaring og konservatisme. Då eg var lita, var det fantastisk med TV 2, amerikansk kultur og alle kjøpesentera som poppa opp. Liberalismen fekk sterkt fotfeste og klarte å åla seg inn i sosialdemokratiet. Men klimakrisa har fått fram motkrefter. Også tanken om antidrift, der latskap blir sett som ein god ting. Men eg veit ikkje om hovudpersonen eigentleg er så medviten om kva antidrift inneber, kanskje er ho berre lat. Omgrepet har eg lånt frå den franske filosofen Paul Lafargues bok Retten til latskap frå 1883, som Arild Rein har omsett. Det har eg bygd litt vidare på.

Krisemelding

– Ligg det også ei form for bondeopprør i det du skriv, mot slitet, dei harde vilkåra og den dårlege betalinga?

– Bygda er ein plass eg reiste frå då eg var 19 år. Så flakka eg kring i Europa i tjue år og blei forfattar. Men eg innser at det eg reiste frå, ligg til identiteten, så frå mi side er det i alle høve tale om ein kjærleik til landskapet, naturen og oppveksten min. Dette kjende eg på då eg skreiv, og det gjer vondt å sjå korleis bøndene i dag slit for å overleva på grunn av industrialisering og stordrift.

– Boka er vel òg ei krisemelding frå det vestlandske småskalajordbruket?

– Absolutt. Og det er eg ikkje åleine om å synast, dette er det laga bøker og teater om dei siste åra.

– Du kallar boka di ein fabel. Kva med magisk realisme?

– Eg har tenkt tanken. Me har jo Kjartan Fløgstad, og me har Gabriel García Márquez, som båe var store på 90-talet. Det surrealistiske eller magiske kom svært naturleg, universet blei lyft opp på eit heilt anna plan og fekk ein annan energi. Det var ikkje tale om å fjerna meg frå det ekte universet, men å gi det diktarlege universet meir farge. Sjølv hadde eg ei stor skriveglede medan eg heldt på med dette.