Det har gått til atters med dei europeiske kongehusa. I land etter land er dei sopte bort siste hundreåret. Underleg nok er det dei mest stabile demokratia i Nord-Europa som har halde fast ved den monarkiske styringsforma: England, Nederland, Belgia og dei skandinaviske landa. Sørpå har Spania fått kongen sin tilbake etter nokre tiår med fascistisk diktatur.

Kan forklaringa vere at desse demokratia det siste hundreåret har vore stabile nok og etablerte nok til å halde kongehusa utanfor politikken, med den politiske risikoen politikken alltid ber i seg? At kongane her har overlevd ved å akseptere si reelle maktløyse, utestengde frå den politiske makta av stramme konstitusjonar, forma av folkevalde forsamlingar?

Svenskekongane har rett nok prøvd seg i politikken. Resultatet er at dagens svenskekonge er den mest avstrippa av alle dagens kongar. Ikkje eingong regjeringsskifta får han ha handa si i.

Ein del av striden i 1905 handla om å halde kongen borte frå utanrikspolitikken. Unionskongane meinte at dei skulle ha eit ord med i laget her, og det skapte mange problem for regjeringane, både i Stockholm og i Christiania.

For hundre år sidan såg det heilt annleis ut. Dei store rika hadde monarkar, kongar og keisarar på trona. Og dei hadde god kontakt med kvarandre. Tsaren i Moskva, keisaren i Tyskland og kongen i England var søskenbarn. Dronning Victoria var bestemor til alle tre. Dei var saman i barndommen, dei segla saman og dei dyrka og heidra kvarandre. Keisar Vilhelm i Tyskland vart utnemnd til heidersadmiral i The Royal Navy.

Så kom krigen, og det skar seg. I 1917 bomba tyske fly London, og det voks fram sterke antityske stemningar. Det gav seg mange slag utslag.

I 1840 gifte den tyske prinsen Albert seg med dronning Victoria. Han kom frå hertugdømmet Sachsen-Coburg-Gotha og tok namnet med seg. Det engelske kongehuset vart då kongehuset Coburg-Gotha. No vart det tyske namnet på kongehuset utoleleg, og det var sett i gang ei historisk gransking for å finne eit nytt. Løysinga vart å kalle kongehuset Windsor, som det framleis heiter.

Den tyske familien Battenberg hadde busett seg i England. Dei gjorde det godt, og ein av dei vart admiral i The Royal Navy. No kunne dette tyske namnet heller ikkje brukast lenger. Det vart snudd på og anglifisert, og familien Mountbatten var etablert.

Og i dag bur ekteparet Mountbatten-Windsor i Buckingham Palace.

Søskenbarnet i Moskva, tsar Nikolaj, fekk ein vanlagnad, som søskenbarnet i Berlin, keisar Vilhelm, fekk det. I 1917 kom det revolusjon i Russland, to etter kvarandre. Under den første, Kerenskij-revolusjonen, tok tsaren kontakt med England for å høyre om han og familien kunne flytte dit og slå seg ned der. Dei kjende seg ikkje lenger trygge heime.

Statsminister Lloyd George tykte England skulle svare ja, for å hjelpe ein ven av det engelske kongehuset. Nyare arkivfunn viser at kongehuset sette foten ned og avslo. Tsardømmet var sett på som djupt reaksjonært, og det var svært upopulært i England. Kongehuset hadde søskenbarnet i Berlin å slite med. Å ta ansvaret for det upopulære og reaksjonære søskenbarnet i Moskva, var meir enn dei våga å ta på seg.

Svaret vart, etter kongehusets ønske, nei. Tsarfamilien vart i Moskva. Og då den neste revolusjonen kom, bolsjevikrevolusjonen, vart heile familien slakta ned. Nokre overlevande medlemer av tsarfamilien kom til England og berga livet. At slekta i Buckingham Palace sveik dei då nauda var størst, gløymde dei aldri.

Slektslojaliteten mellom søskenborna rauk då det røynde på. Georg i London, som greidde seg, var med og fekk Vilhelm i Berlin avsett og forvist, og han vende ryggen til Nikolaj i Moskva då han trong ei hjelpande hand. Det kosta Nikolaj livet.

Den festlege ungdomstida dei hadde saman, enda i krig og blod, ansikt til ansikt med våpen i hand.

Det var nok godt for bestemor at ho slapp å oppleve dette.

Andreas Skartveit