Nytt år, ny mat på bordet. Kva skal vi ete i 2024, skal tru? Kva vert dei nye trendane, kva vil skape store overskrifter, og kva går ut av bruk? Kva kan vi få mykje ut av å hugse på som vi kanskje nesten har gløymt?

Og – kan noko vere både ein trend og nesten gløymt? Ja, eg vil påstå at havregryn er i den kategorien. Supertrendy blant nokre – dei som brukar havremjølk i staden for kumjølk, eller har glutenallergi – men samstundes ei råvare som langt frå har den status eller sentrale plass i kosthaldet vårt som ho ein gong hadde.

No meiner eg ikkje at vi skal gå attende til den tida då vi åt graut fleire gonger om dagen. Om det er mykje å utsette på norsk kosthald à la 2024, skal vi ikkje ynskje oss attende til dei dagar då variasjonen i norsk kosthald i stor grad var om grauten var kokt på havre eller bygg. Men vi kan jo klare å finne ein liten middelveg – i tider som no har vi ikkje vondt av å verte minte på at havre er det kornslaget som inneheld mest sunt feitt, har masse fiber, er greitt å dyrke i Noreg og heller ikkje kostar skjorta i butikk. Og så kan vi lære oss at havre ikkje er havre.

Gul, kvit og svart

Ja, for visste du at havre finst i ulike fargar? Den havren dei åt den gongen dei åt verkeleg mykje havre her til lands, hadde ikkje kvite eller gule korn, slik havren har i dag; dei korna var temmeleg svarte.

Den kvite og gule havren kom ikkje til Noreg før midt på 1800-talet. Fyrst byrja vi å importere slik havre frå Europa, før vi oppdaga at desse korna kunne vekse her hos oss òg – og gje monaleg større avlingar enn det svarthavren hadde klart.

At både kvit og gul havre har tent oss godt, er det liten tvil om. Etter kvart har vi utvikla våre eigne variantar, tilpassa vårt klima, og avlingane har auka endå meir.

Den svarte havren var det få som tenkte på. Berre nokre få stader vart han dyrka til hestefôr – heilt til nokre bønder i Østfold fekk ein idé.

Kunne det vere noko i det gamle vikingkornet som kunne vere verdt å ta vare på? Noko som gjekk an å selje til moderne forbrukarar?

 Ja, for det er ikkje berre fargen og avlingsnivået som skil seg frå dei dominerande havrevariantane. Svarthavre inneheld 10–50 prosent meir av det gode feittet – og har og mindre frie karbohydrat, som stivelse, og monaleg meir fiber, enn dei kvite og gule syskena sine. I tillegg er dei lange, stive stråa motstandsdyktige mot ugras og sjukdommar, slik at produsentane til no ikkje har hatt bruk for noka form for sprøytemidlar i svarthavreåkrane sine.

Betalingsvilje

Svarthavre vert foredla og seld frå Tveter Gard i Våler, som både produserer sjølv og kjøper inn korn frå bortimot eit tjuetal kornbønder i nærleiken. Og produkta deira har fått gjennomslag: No får du kjøpt svarthavre i daglegvarebutikkar, og trass i at eit kilo svarthavregryn kostar over fire gonger så mykje som eit kilo Bjørns lettkokte havregryn (88 mot 20 kroner), har svarthavren overlevd.

Kvifor det? Havregryn er ikkje ei råvare vi smakar veldig nøye på. Likevel tek altså ein god del av oss seg råd til å betale fire gonger så mykje for ein variant vi vert fortalde er meir næringsrik. Er ikkje det litt rart?

Jau, men det er òg rart at så å seie all informasjonen eg finn om svarthavre, har utgangspunkt i produsenten sjølv. Med all den landbruksforskinga som går føre seg i Noreg, skulle ein tru nokon ville finne det interessant å forske på ein havrevariant som ikkje treng sprøytemiddel. Med unntak av eit feltforsøk hjå Norsøk i Surnadal i 2021 verkar det ikkje som nokon har gjort det. Det er synd.

For kva skal vi med ein havresort som kanskje berre produserer halvparten av avlinga som dei andre havresortane gjev på same arealet? Vi skal ta vare på mangfaldet – og dei eigenskapane svarthavre har som gul og kvit havre ikkje har. Ein dag, om sprøytemiddel vert vanskeleg å få tak i, til dømes, eller ugraset utviklar resistens mot det, kan han verte heilt naudsynt. I mellomtida kan det godt hende noko av det vi har lært om avlingsauke for moderne havre, kan nyttast på svarthavre òg, slik at han kan produsere bitte litt meir utan å miste dei gode eigenskapane sine. Både kvite, svarte og gule havrekorn bør få pryde kornåkrane våre, også i framtida.

Siri Helle