Kva er det som avgjer kva mat vi produserer i Noreg? Klimaet har sjølvsagt ein del å seie: Vi dyrkar kveite og potet, ikkje ris og mais. Så har vi marknaden – uansett kor hardt enkelte forsøker, har det berre i avgrensa grad lukkast å få deg og meg til å ete tang, tare og insekt. Sist, men ikkje minst, har vi politikken – og med han, dei statlege pengane. No, når det går mot jordbruksoppgjer, kjem vi mest truleg til å sjå meir til denne openbert viktige sida av saka.

Nokre gonger er det likevel uventa sider av politikken som får utilsikta stor påverknadskraft på matproduksjonen vår. Som når samanslåinga av Sogn og Fjordane og Hordaland til eit nytt fylke fører til at Innovasjon Norge slår saman retningslinjene for grensa for kva frukt- og bærhagar som får stønad. Der ein i Sogn og Fjordane har fått stønad til areal større enn fem dekar, har ein i Hordaland fått stønad frå tre dekar. Det vil Innovasjon Norge no gjere slutt på.

Dyr etablering

Stønaden går til både fornying og nyplanting av frukthagar og dekkjesystem for bær. Ein kan få tilskot på opp til 35 prosent av kostnadane. Å etablere fruktfelt er ikkje gratis: Rettleiande kostnadsoverslag seier 75.000 kroner per dekar for planting av eple og pære, 60. 000 kroner for plommer og opp til 125.000 kroner per dekar morellar med dekkjesystem. Tre, vatnings- og gjødslingssystem kostar pengar. Og sidan avlingane ikkje er særleg store dei fyrste åra, kjem utgiftene langt føre inntektene. Då seier det seg sjølv at ein vil strekke seg langt for å kome inn under ei slik tilskotsordning.

Verken tre eller fem dekar er særleg store teigar. Ein gjennomsnittleg Biltema-butikk er om lag 3000 kvadratmeter stor. Er det likevel den horisontale storleiken som skal vere avgjerande for om eit område er drivverdig som frukthage eller ikkje?

Lys er avgjerande

Kva er det som burde vere avgjerande? Mange ting, sjølvsagt, som motivasjonen til bonden, nærleiken til eit fruktlager, temperatur og jordsmonn. Men kanskje bør ein likevel ha eit særleg blikk for lysforholda – eller innstrålinga, som det heiter på fagspråket: kor mykje sollys som treffer frukttrea på ulike tidspunkt i sesongen.

Midt på sommaren står sola høgt og treffer breitt. Men frukt som eple og pære treng ikkje berre lys om sommaren, dei treng lys utover hausten òg. Då kryp gjerne tilgjengeleg areal oppover dalsidene, vert brattare – og mindre. Areal som ikkje er lønsame til annan drift, kan vere det til fruktproduksjon. Er ikkje dette noko ein bør støtte oppunder? Kvifor skal dei største, mest lettdrivne areala få mest statleg stønad? Er ikkje det eigentleg heilt bakvendt?

Klimatisk er Noreg i grenseland for fruktdyrking. Det er noko av det som gjer frukta vår så god – at ho må slåst litt for å overleve. Det gjer òg at vi ikkje kan dyrke frukt overalt, men må bruke alt arealet som kan fungere, som fruktareal, uavhengig av kor stort det skulle vere. Berre 0,4 prosent av jordbruksarealet i Noreg vert i dag brukt til dyrking av frukt og bær. Trass i at sjølvforsyninga er låg og marknaden til stades: Berre 10 prosent av epla, 22 prosent av plommene og 21 prosent av kirsebæra og morellane vi åt i Noreg i 2016, var norske.

Innovasjon Norge bør snarast mogleg svelgje vekstprinsippa sine og sjå Frukt-Noreg som det det er: sett saman av mange små fruktgardar. Hardanger er Noregs frukthjarte. Stripa med jord mellom fjord og fjell vert ikkje breiare om byråkratar vedtar at ho burde vore det.

Siri Helle