ESSAY

Stein Mehren:

Her har du mitt liv. Utvalgte essays

Aschehoug

Aller fyrst i nyutkomne Her har du mitt liv. Utvalgte essays har redaktør og etterordskrivar Eivind Tjønneland plassert det elegant formulerte essayet «I eksil i min egen tid. Skisse til en roman jeg aldri vil skrive» frå 2004. Dette er også det nyaste essayet i boka som markerer at det har gått 50 år sidan Mehren debuterte som essayist med Samtidsmuseet og andre tekster (1966). Boktittelen Her har du mitt liv spelar på eit TV-program med same namn, eit TV-program av det intimitetstyranniske slaget som Mehren har åtvara mot i mange av sine essay. Og portalessayet, «I eksil i min egen tid. Skisse til en roman jeg aldri vil skrive», står til boktittelen: Mehren vil aldri skrive ein roman med seg sjølv som hovudperson. Spørsmålet om det å skrive ein sjølvbiografi eller ein sjølvbiografisk roman, ligg som ein raud, underliggjande tråd i essayveven som like fullt nettopp er sjølvbiografisk. «I eksil i min egen tid. Skisse til en roman jeg aldri vil skrive» er utan tvil Mehrens mest personlege essay, og eg vil tru det er blant hans aller beste. Eivind Tjønneland har gjort klokt i å plassere det aller fyrst i Her har du mitt liv. Utvalgte essays. For det opnar opp og gir bakgrunn for resten av utvalet. Ikkje minst som bakgrunn for Mehrens kulturkritiske utfall nettopp mot vår tids intimitetstyranni, anten det er kjendisane sitt «Her har du mitt liv», vanlege folks trong til å «stå fram» med livsproblema sine i avisene eller forfattarane som ikkje diktar, men fortel om seg sjølv i romanform. Nettopp når det gjeld slikt som dette, er Mehrens essays frå 1980-åra meir aktuelle enn nokon gong tidlegare. Diverre, kunne ein seie!

Eksilforfattaren

Ein kan godt sjå på Mehren som ein kulturradikalar – i tråd med hans eigen sjølvkarakteristikk. Men kulturradikalarane ville ikkje kjennest ved han. For dei var han ein mystikar og romantikar. Og det er han sjølvsagt òg. Mehren har på mange vis falle mellom stolane i kulturlivet, ja, sjølve stolleiken er ikkje noko som høver særleg for Mehrens rørlege intellekt, filosofiske orientering og diktariske gemytt. Så i diktarkrinsar vart han noko av ein «Prügelknabe», ikkje minst ut på 1960- og 1970-talet då han kom i klammeri med både Profil-krinsen og seinare ML-arane. Og deretter følgde postmodernismedebatten.

Å lese Tjønnelands utval frå ti essaysamlingar frå og med Samtidsmuseet og andre tekster i 1966 til Det forseglede budskap i 1992 er å få eit attersyn med – eller gjere nedslag i – dei viktigaste debattane vi har hatt i norsk åndsliv dei siste 50 åra. Og ifølgje eit av Mehrens essay ligg 1960-åra i kim i 1950-åra, det er straumdraga frå dette tiåret som slår seg ut på 1960-talet. Så rettare er det truleg å seie at Mehrens essayistikk femnar om heile etterkrigstida fram til tusenårsskiftet. Ikkje minst dei mange essaya med fascisme som hovudemne vitnar om lange historiske spenn.

– på Nobelprisnivå

Det er naturlegvis rett, som Tjønneland skriv i etterordet, at den store lyrikaren Mehren har skugga for essayisten. Samstundes handlar særs mange essay i utvalet nettopp om dikting; samla sett er det her ein heil poetologi som også kastar lys over Mehrens eigen lyrikk. Og det er ei påminning ein bør ta inn over seg.

I ein enquete i Aftenposten i 2004 vart Atle Kittang og ein del andre litteraturkjennarar spurde om det fanst norske nobelpriskandidatar. Dei fleste kom opp med namn som Jon Fosse og Dag Solstad. Men Kittang slo fast det ingen andre tenkte på: Vi har to forfattarar på nobelprisnivå. Det er lyrikarane Bjørn Aamodt og Stein Mehren. Og Stein Mehrens innsikter i lyrikkens vesen kan faktisk brukast til å lese så vel Aamodt som Mehren sjølv.

Ole Karlsen

Ole Karlsen er professor i nordisk litteraturvitskap ved Høgskolen i Hedmark og fast bokmeldar
i Dag og Tid.