Noko har skjedd med Senterpartiet. 62 år etter at partiet trong to landsmøte og åtte røystingar for å endre namn frå Bondepartiet til Senterpartiet, stod Trygve Slagsvold Vedum onsdag i Hurdal og la fram den nye regjeringsplattforma utan å bruke orda «bonde» eller «jordbruk» éin einaste gong.

Derimot sa dei begge to, altså både Støre og Vedum, «ta heile Norge i bruk» fleire gonger, og kapitla om næring og kommunal- og distriktspolitikk er dei to lengste i Hurdals-plattforma, med sine sju og åtte sider.

Landbruk har fått fire sider, og det er ikkje tvil om at eg kunne ynskje meg meir direkte tale på dei sidene for å kunne seie noko konkret om korleis landbrukspolitikken kjem til å sjå ut dei neste fire åra. Lat oss likevel gjere eit forsøk.

Kor skal gapet tettast?

Plattforma byrjar med å slå fast at inntektsgapet mellom bønder og andre næringar skal tettast – og at det inkluderer eit nytt inntektsgrunnlag basert på nivå og ikkje berre inntektsutvikling – noko som vil seie at bønder kan få større inntektsauke enn andre grupper dei komande åra. Etter det massive og tungtvegande bondeopprøret frå i vår, er ikkje det meir enn minimum av kva ein måtte forvente.  

Minst like interessant som kor mykje meir pengar som skal puttast inn i jordbruket, er det i kva for ein del av jordbruket kronene vert putta. Eller sagt på ein annan og betre måte: «I opptrappingsplanen må det også vere ei retningsendring. Det ser vi ikkje at det står noko om der», som leiaren i Norsk Bonde- og Småbrukarlag (NBS), Kjersti Hoff, sa til Nationen rett etter plattformpresentasjonen onsdag.

Dette er det ikkje like mykje semje om i jordbruket. I uttalen frå Norges Bondelag, til dømes, står det ingenting om ny retning. Retninga NBS ynskjer, er ei som reelt flyttar kroner og øre frå store produsentar til mindre, og ikkje minste frå liter eller kilo produsert produkt til dekar eller hektar utnytta jordbruksland. Usemja mellom dei to organisasjonane vart òg tydeleggjord i vår, då NBS pressa Bondelaget til å offentleggjere deira primærkrav inn i jordbruksforhandlingane.

Difor er det ekstra spennande å sjå kva retning denne regjeringa, som i skrivande stund framleis er namnlaus og enno ikkje har fått nokon landbruksminister, vel å ta.

Sjølvforsyninga

Det er setningar i plattforma som sender tankane i retning av – ja, nettopp ei retningsendring. Her står at ein vil sette eit tak på tilskot i all produksjon. Det vil seie at bønder ikkje kan vekse seg så store som helst og likevel rekne med å ta imot produksjonstilskot frå staten. Så langt har dei nok begge organisasjonane med seg. Deretter står det at ein vil auke sjølvforsyningsgrada i Noreg til 50 prosent – korrigert for, og dette er heilt nytt, fôrimport.

Per i dag har Noreg minst to sjølvforsyningsgrader. Den offisielle var i 2019 på 44 prosent. I kolonnen ved sida av er sjølvforsyningsgrada korrigert for kor mykje som er produsert gjennom bruk av kraftfôrråvarer som er importerte frå utlandet. Dette talet er 36 prosent.

I kapittelet om havbruk vil regjeringa stimulere «til økt bærekraft gjennom et eget program for produksjon av bærekraftig fôr basert på norske ressurser». Eit slikt punkt kunne dei godt ha hatt om landbruk òg, men det har dei ikkje. I staden nyttar dei vagare formuleringar som å sørgje «for betre berekraft i landbruket gjennom auka bruk av utmarksbeite, setring, klimatilpassing, investering i jord og etablering av eit nasjonalt senter for fjellandbruk».

Og det kan jo bety om lag kva som helst.

Kor tøff er Trygve?

Men om den betra berekrafta landbruket skal få gjennom bruk av utmarksbeite og stølar, også skal vere ei økonomisk berekraft, vert det naudsynt å vri tilskotssystem vekk frå dagens helling mot storleik på produksjon, og over på betaling etter storleik på – og ikkje minst driftsforhold ved – produktivt areal. Det vert naudsynt å sjå mot land som Austerrike, der ein, som i Noreg, har høgproduktive og lågproduktive område, og tilskotssystemet er basert på å utjamne skilnader i produksjonsforhold. Systemet er bygd kring eit driftsvansketilskot som gjev større utbetalingar di brattare enga er, og di høgare ho ligg over havet.  

Det ville gjort norsk utmark meir lønnsam og vore eit verkeleg løft for norsk matproduksjon. Men dei risikerer å få delar av landbruket mot seg. Eg er difor skikkeleg spent på om dei – og no tenker eg særleg på Senterpartiet, som mellom andre har ein tidlegare bondelagsleiar på stortingsbenken – vågar.

Feigar ut i butikken

Noko det alt er temmeleg tydeleg at dei ikkje vågar, er å ta attende makta frå daglegvarebransjen. Å «sikre ein betre maktbalanse i verdikjeda» vert håplaust om dei einaste tiltaka er «betre tilsyn, større openheit og meir rettferdig fordeling av verdiane i heile kjeda». Daglegvarebransjen kjem ikkje til å legge til rette for å vere opnare utan konkrete, juridiske verkemiddel. Det einaste verkemiddelet regjeringa Støre/Vedum kjem med, er endå ei stortingsmelding. Det vert i så fall den tredje sidan 2011.

Og det er alvorleg – for utan meir kontroll her er det vanskeleg å seie kva som vert att av inntektsauken dei lovar bøndene. Dei seier ingenting om det, men det er vanskeleg å sjå føre seg at det store inntektsgapet skal tettast utan at noko av rekninga hamnar på liter- og kiloprisar i butikken.

Men kor mykje er vi, sjølv dei av oss som bryr oss om og vil betale for norsk matproduksjon, viljuge til å betale for ein liter mjølk når vi ikkje veit kor mange av dei kronene daglegvarebaronen stikk rett i eiga lomme?

Siri Helle

Siri Helle er forfattar og journalist og fast skribent i Dag og Tid.