ANDREAS HOMPLAND

hompland@online.no

Bakkar og berg, fjordar og fjell ligg fast i vårt «furete og værbitte» land, men det gjer ikkje landsdelane; dei er i flyt. Vestlandet – kyst-, fjord- og dalstroka frå Rogaland til Romsdal – er ikkje eldre enn dryge 100 år, og vestlendingane er like unge. Så når Hordaland og Sogn og Fjordane slår seg saman til det reviderte Vestlandet, juksar dei litt med namnet, men er innanfor språkleg og kulturgeografisk tradisjon. Dei hadde ikkje eingong trunge å gøyma det fusjonerte fylket i den sære namnekonstruksjonen Vestlandsregionen.

Kongelig forordning av 1273 kalla området frå og med Agder og vidare vestover og nordover til Hålogaland «nord i landet». Frå 1400-talet kom «nordafjells» og «sønnafjells» i bruk, men det var ikkje Dovre som var grensa; det var Langfjella. Når austmennene drog oppover dalane og over fjella for å koma til kysten, brukte dei nordmannavegar til Nordlandet, til dømes Nordmannsslepa på Hardangervidda. Til Røldal kom dei ned Austmannalia.

Midt på 1800-talet sette Eilert Sundt grensa mellom Nordlandet og Austlandet ved Egersund, for slik meinte han det hadde vore frå alders tid. Det vestenfjældske Norge kom ikkje i vanleg bruk før mot slutten av 1800-talet, og då som motsetnad til det østenfjældske. Det vestenfjældske var Christianssands stift og Bergens stift – altså strøka frå Agdesiden til Stadlandet.

Me må sjølvsagt tilbake til sunnmøringen Ivar Aasen som nyskapar. I Ordbog over det norske Folkesprog i 1850 presenterte han «vestlending» slik: «Indbygger af den vestlige Deel af Norge – det Vestenfjældske. Ogsaa Indbygger af det søndensfjældske Vestland eller Arendalssiden (Bamble og Nedenæs Fogderier m.m)».

I seinare utgåver snevra Aasen inn Vestlandet og vestlendingar, men det gjekk trått med å få gjennomslag. Telemarkingen Aasmund Olavsson Vinje brukte Vestlandet om dei sørlege kystområda i Norge, og for han var «dei reine Vestlændingar» frå Jæren og Lister. Som typisk vestlandske politikarar trekte han fram Ole Gabriel Ueland frå Dalane og Søren Jaabæk frå Lister og Mandals amt.

identitetspolitikk hadde ei regional stordomstid i nasjonsbyggingas siste fase. Namnet Nord-Norge blei lansert i 1884 av komponisten Ole Olsen frå Hammerfest ved eit kafébord på Hotel Royal der «Nordlændingernes forening i Kristiania» hadde møte. Hålogaland var vurdert som fellesnamn på dei tre nordlegaste amta, men blei forkasta som gammalmodig og utan framdrift.

Namnet Sørlandet blei introdusert av Wilhelm Krag i Morgenbladet 16. mars 1902 og fekk sitt offisielle stempel då Stortinget i 1913 døypte om jernbanen mellom Kristiania og Stavanger frå Vestlandsbanen til Sørlandsbanen. Det skjedde mot sterke protestar frå rogalendingane, som meinte at Sørlandet var eit motepåfunn som snart ville gå over. Det gjorde ikkje det: «Sørlandet» var Vilhelm Krags mest vellykka dikt. Dei skjønte ikkje det i Arendal, der høgre-
avisa heitte Vestlandske Tidende heilt fram til 1967.

Då Vilhelm Krag gav ut sine bløde viser i 1898, var tittelen Vestlandsviser, og titteldiktet begynte slik: «O, vestland, du min moderjord». I nyutgåva i 1917 var «vestland» blitt til «Sørland». Handlinga i folkekomedien «Baldevins bryllup», som stadig er Kristiansands byepos, la han til «en liden vestlandsk by» ved uroppføringa i 1900. I 1925 var byen rimelegvis blitt «sørlandsk».

Då Ivar Aasen skreiv «Millom Bakkar og Berg ut med Havet heve Nordmannen fenget sin Heim», i Symra i 1863, heitte diktet «Nordmanden».

Historisk sett budde nordmennene frå Agder og nordvegen langs kysten til sivilisasjonens ytste grense. Harald Hårfagre var konge over nordmenn og austmenn då han samla landet til eitt rike, men han heldt seg mest i «midtlandet», det som seinare blei Gulatinget, frå Rygjarbit i Bamble til tvers over Midtøya i Romsdalsfjorden. Det var i vest det var rettelege nordmenn – i motsetnad til sjølvmedvitne trønderar, dansk- og svenskinfiserte austlendingar og finnmarkingar av samansett opphav.

Vestlandet la seg etter kvart til rette vest for Åna-Sira, og flytta etter kvart nordover til den språkleg, politisk og kulturelt tilfeldige fylkesgrensa mellom Møre og Romsdal og Sør-Trøndelag. Til det nå snevrar seg inn att til grensene for det gamle Bergenhus amt.

Kjelde: Dette stykket vestlandsk inndelingsarkeologi har eg i hovudsak grave ut av Knut Helles og Narve Bjørgos glimrande artiklar i det mang-slungne trebindsverket Vestlandets historie – utgitt av bergensforlaget Vigmostad & Bjørke og finansiert av Sparebanken Vest sin allmennyttige avleggar for gulatingsbygging og regional bankekspansjon.

Andreas Hompland
er sosiolog og skribent.