På vegen austover gjennom Australia har toget ein føremiddag stogga i Adelaide. Passasjerane har fått velja mellom fire ulike omvisingar i millionbyen, og eg har valt ein tur til marknaden. Der syner det seg snøgt at me er sjanghaia av seljarar. Då me vert førte til ein parfymedisk, stikk eg av.

Adrenalinnivået stig når ein kjem til ein millionby ein aldri har vore i. Kva er det å sjå? Kven er det å møta? Innfødde har eg ikkje snakka med, men det har vore eit par nestenmøte. Då toget stogga for ei omvising i gullgravarbyen Kalgoorlie, der ei av verdas største gullgruver framleis er i drift, skulle me ha vitja ein aboriginsk bydel, men ferda dit vart innstilt av di steinkastande aboriginar ofte går til åtak på køyrety. Det næraste me kom, var ei kyrkje der vindauga var spikra att. I fleire av lokalavisene undervegs finn eg små politinotisar om brotsverk der aboriginar er arresterte. Talet på aboriginar i australske fengsel har auka med heile 25 prosent berre dei tre siste åra. Fengsla er ikkje fylde av etterkommarane til dei som kom til Australia frå britiske fangehol, men av etterkommarane til dei som budde her før dei britiske straffangane kom. I USA er risikoen for å verta fengsla fem gonger høgare for ein afroamerikanar enn for ein kvit amerikanar. I delstaten New South Wales er risikoen for å hamna bak murane tretten gonger høgare for ein aborigin enn for ein kvit australiar.

GLOBAL SKILNAD

Etter å ha forlate flokken min på marknaden i Adelaide går eg innom ein 7-Eleven for å handla simkort til mobiltelefonen. Som ein 7-Eleven i Roma, Bangkok eller Oslo er butikken ein amerikansk kulturimport, men i motsetnad til desse vantar den australske utgåva ein særeigen detalj: ein rett, eit produkt, ein kampanje med eit lokalt preg. Sentrum i verdas storbyar har vorte meir og meir like når dei fyrst har kome seg opp på eit økonomisk og infrastrukturelt nivå me gjerne kallar vestleg. Merkevarebutikkane og kjederestaurantane, kjøpesentra og handlegatene er eins. Du må ut i dei globale utkantane om det ikkje skal liggja ein 7-Eleven på fyrste gatehjørne. Du må til Filippinane der dei lokale kioskane framleis er familieåtte, eller til ein avsides småby som Notodden der dei globale kjedene ikkje finn det rekningssvarande å etablera seg.

Dei bruna pubane og mørke barane har òg vorte eins, jamvel om dei ikkje er knytte til ei internasjonal kjede. Du står ved disken i ein indiebar og høyrer indiemusikk medan du granskar utvalet av indiewhisky. Eit interiørbilete vil ikkje fortelja om du står i ein bar i Tokyo, Vientiane eller Bergen. Men det er i denne likskapen skilnadane vert synlege. Di meir identiske dei globale konsepta har vorte, di meir syner små detaljar det lokale preget. I ein indiebar i Vientiane, hovudstaden i Laos, ein bar som til forveksling likna ein bar i Nygårdsgaten i Bergen, låg det til venstre for disken eit eige rom, skilt frå sjølve baren med ein glasvegg. Der sat kasseraren, ein statleg pålagd funksjon i eittpartistaten. Han ordna med alt det monetære medan jentene bak disken tok seg av serveringa. Elles kunne ein like gjerne vore i Bergen.

Australia liknar så mykje på dei to landa som har amerikanisert og anglifisert kontinentet, at det skil seg frå andre amerikaniserte og anglifiserte land. I kvardagen og i dei nasjonale symbola finn du ikkje att ein før-amerikansk og før-anglikansk kultur – ikkje slik du finn eit Colosseum i Italia, ein mayamarknad i Guatemala eller ei stavkyrkje i Noreg.

INNFØDD

Medan eg står framfor eit stativ med simkort i 7-Eleven-butikken i Adelaide, kjem det inn ei innfødd kvinne i 40- eller 50-åra. Ikkje berre andletstrekka skil seg ut. Ho er fillete, uvaska, med auge to av sorg. Ho står bøygd ned i isdisken mellom meg og utgangsdøra. Ho vert passert av ein ung mann, ein student å sjå til, som ser at eg stirar på henne, og smiler unnskyldande og roande til meg, slik ein kan smila til ein utlending som ikkje kjenner tilhøva i landet.

Ho kjøper iskremen sin og går. Når eg kjem ut i handlegata, står ho attmed husveggen, like framand som eit romvesen. Kva veit ho om landet her før dei kvite kom? Kven er dei kvite? For 200 år sidan, då dei møtte europearar for fyrste gong, trudde somme aboriginar at whitefellows var avdøde slektningar som hadde stått opp att.

Der togferda byrja, i Perth, åt eg i ein kjøpesenterunderetasje med restaurantar, om lag som matkjellaren i Paleet på Karl Johans gate i Oslo. Kring borda sat like mange etnisitetar som det var kjøken. Menneske av nordisk avstamming, sør- og austeuropeisk, nord- og søraustasiatisk, somme afrikanarar. Ei aboriginsk kvinne skilde seg ut. Ho var ikkje som kvinna på 7-Eleven. Ho var ung, velkledd og elegant. Ho hadde både aboriginar og vestlege mellom forfedrane og -mødrene sine. Ho var ei flott kvinne, uvanleg høg og storlemma, i ei rosabeige, ettersitjande drakt. Alle har me særmerkte andlets- og hovudtrekk, om me no er kvite, svarte eller kva me er, men i ein multietnisk australsk millionby legg ein merke til aboriginane, som utgjer 2–3 prosent av folkesetnaden. Elles var ho kledd og førte seg som ei einsleg karrierekvinne på eit kjøpesenter.

Jamvel om dei to kvinnene eg såg, var særs ulike, hadde dei noko sams. Blandinga av heimlause og heimstamnsrett skaka meg – om lag som då eg som femtenåring las Dee Browns Bury My Heart at Wounded Knee om den europeiske koloniseringa av USA og lagnaden til den opphavlege folkesetnaden.

DIANA OG OSMUND

Kva gjer eg ein føremiddag i Adelaide? Ein av dei eldste moskeane i Australia ligg nokre kvartal unna. På veg dit, i luftline til moskeen, skrår eg gjennom ein park. Eit skilt fortel at det er forbode å nyta alkohol i parken – ikkje av di det ligg ein moské i nærleiken, men av di australsk lov er slik. Få land har så mange restriksjonar på nytte av tobakk og alkohol som Australia. Dei kombinerer amerikansk gamal- og nypuritanisme med britisk og tysk ordenssans.

Langt der framme ser eg ei gruppe menneske som sit midt i parken, på ei øy av gras der alle gangvegane møtest. Hadde me vore i 1970-åra, ville eg ha tenkt at det var hippiar som sat i graset. Når eg kjem nærare og ser eg at dei er mørkhuda, går tankane til London og Hyde Park der britisk-afrikanske familiar har piknik i graset.

Men dei seks–sju menneska i graset er det motsette av innvandrarar. Dei er innfødde. Og dei tek ikkje omsyn til forbodsskiltet ved inngangen. Sola skin i ei stor plastflaske som går på omgang, og syner eit rosa innhald. Det liknar raudsprit. I alder er dei frå sist i tenåra til om lag 60 år. Eg stoggar og helsar på dei. Dei helsar så hjarteleg attende at eg set meg hjå dei.

Det er Diana i raud hettegenser og fiolett strikkelue som byr på drikke og prat. Av di ho har same namn som ei britisk prinsesse, vert me samde om at ho er prinsesse av Australia. Når ho syner meg på kartet kvar ho kjem frå, er det ein stad langt inne i landet. Osmund, som han kallar seg, vert opprømd og glad når han høyrer at eg er norsk. Han forklarer meg at han har namnet sitt etter «onkel Osmund», ein ven, kan henda ein same, som kom frå Nord-Noreg og «var ein av dei siste barbarane». Nett som Henry Lawson, som òg utforska dei norske røtene sine, er Osmund medviten om at førkristne tradisjonar ikkje er gløymde i Noreg.

Eg merkar at Diana vert uroleg når Osmund opnar ei diger dokumentmappe og trekkjer fram kopiar av gamle kart og brev. Mappa trur eg han alltid har med seg, aktivist som han er. Meir og meir opphissa syner han meg dokument som skal prova at dei kvite tuska til seg landet. Han rykker nærare, og det han no ser, er ikkje ein bror, men ein kvit. Diana vil at eg skal gå, men eg vert sitjande medan Osmund skjeller meg ut. Når eg ikkje får med meg alt, kjem det av spriten, tannløysa og den dårlege engelsken.

På veg attende til toget minnest eg samtalen eg hadde i Perth med Henry Lawson-forskaren Chris Holiday som har gjeve ut ei bok om Lawson i Vest-Australia. Han sa:

– Eg kunne ikkje ta det med i boka, for det lèt seg ikkje dokumentera, men mykje tyder på at han hadde eit tilhøve til ei innfødd kvinne medan han var her.

– Stod han opp for rettane deira? spurde eg.

– Dei kjem til å døy ut, meinte han, sa Holiday.

Lenge såg det slik ut. For hundre år sidan, då Lawson døydde, var det ikkje meir enn om lag 50.000 aboriginar att av dei 300.000 ein reknar med budde her då James Cook kom sist på 1700-talet. Nye sjukdomar, slaveri og drap hadde nær gjort ende på urfolket. Men dei tilpassa seg, om ikkje samfunnet, så sjukdomane, og tel i dag om lag ein halv million.

MIDDAGEN

Om kvelden et eg middag om bord i toget. Me dreg no nordaust, mot Blue Mountains, på veg til Sydney. Hovudretten er særs velsmakande hav-åbor, eller som det står i menyen: jewfish, jødefisk. Ein verdsomreisande ingeniør frå Minnesota undrar seg. I USA er det offisielle namnet endra til goliath grouper, men det har ikkje ekteparet frå Brisbane-traktene høyrt om. Dei såg at eg forsvann frå omvisinga på marknaden. Eg fortel dei om Osmund som vil ha landet attende.

– Men kva skal dei gjera med det? undrar frua.

Eg kjem til å tenkja på den australske forskaren Germaine Greer. Slik Louisa Lawson, mor til Henry Lawson, var ein leiande australsk fyrstebylgjefeminist, har Greer vore den leiande andrebylgjefeministen i landet. I essayet «Whitefella Jump Up. The Shortest Way to Nationhood» (2003) skriv ho om det australske tilhøvet mellom innfødde og innvandrarar. Ho meiner den europeiske og etter kvart asiatiske innvandrarfolkesetnaden ikkje har erkjent at Australia er eit aboriginsk land, at dei fryktar og ikkje kjenner det eigenlege Australia, innlandet, og difor har klumpa seg saman attmed kysten i aust, med nasen vend vekk, som ekteparet frå Brisbane-traktene. Greer skriv at skikken til aboriginane med å sjå på innvandrarane som slektningar som har stått opp frå dei døde, var freistnaden deira på å inkludera dei som kom til landet.

I essayet tek ho føre seg tekstar Henry Lawson har skrive om aboriginane. Medan somme har kalla Lawson rasist, meiner Greer at han for si tid hadde eit ope og nyansert syn på dei innfødde. Eit døme er diktet «Trouble Belongit Mine», der òg Lawson nyttar formuleringa «jump up white phella». («Blackfellow» og «whitefellow» har vore nøytrale uttrykk, nytta av både innfødde og innvandrarar.)

I dei lange timane på toget har eg høve til å laga ei attdikting til målet han prata, Niels Larsen frå Tromøya, far til Henry Lawson. Diktet skreiv Lawson etter ei reise attende til Pipeclay, staden der han budde som liten gut.

HÅVARD REM

Håvard Rem er forfattar,
poet og fast skribent i Dag og Tid.