I hjartet av Teriberka står ein lavvo, ein diger gamal lastebil av merket Ural og bak han ei kondemnert vogn for militær troppetransport. Her blir det snikra, sveisa, banka, rive ned og måla frå morgon til kveld av russiske og norske handverkarar. Lastebilen skal bli eit mobilt bibliotek, og vogna ein banja – eit dampbad. Eit russisk filmteam dokumenterer det som går føre seg.

I lavvoen møter eg på Svein Harald Holmen frå Vardø og gatekunstnaren som er kjend under kunstnarnamnet Pøbel. Dei to lagar reinbuljong frå delar av ein reinskrott dei har fått kjøpt lokalt. Kvar dag blir to varme måltid for rundt tjue personar stelt i stand her inne, over open eld. Det ligg brødmat og pålegg som alle kan forsyne seg av. Det er alltid fyr på bålet, kaffi, øl og vodka, og alle er velkomne, til langt på natt. Om dei til slutt sovnar på eit av reinsdyrskinna, er det greitt. Ein litt mystisk type som heiter Kyril, har flytta inn i lavvoen. Kanskje han berre er ein omflakkande fyr som vil prøve ut grensene for gjestfridom, kanskje er han ein spion. Men det er i så fall greitt, for ingen har noko å skjule.

Holmen og Pøbel er hovudpersonane bak prosjektet New Chapter, som er ei blanding av kunst, handverk, politikk, solidaritetsarbeid og stadutvikling. Det mobile biblioteket og dampbadet skal bli møteplassar for lokalbefolkning og tilreisande.

Teriberka er eit kriseråka russisk fiskevær på nordsida av Kola. Vardø er eit kriseråka norsk fiskevær ytst på Varangerhalvøya. Det har vore nær kontakt mellom dei to stadane i mange hundre år. Vardø er pomorbyen framfor nokon i Noreg, og Teriberka var ein viktig utpost for pomorane. Den russiske revolusjonen kappa over alle band for hundre år sidan.

I 1875 fanst det ei fast skipsrute mellom Vardø og Arkhangelsk. I 2017 greidde ikkje Holmen å få nokon skipper til å ta den korte turen med fiskeskøyte frå Vardø til Teriberka. Ingen hadde vore den vegen på fleire generasjonar. Dei kjenner ikkje lenger farvatna.

Holmen og Pøbel har vore her tre–fire gongar tidlegare. Når dei kjem, er dei her gjerne fleire veker i strekk. Biblioteket og dampbadet er det synlege resultatet av eit prosjekt som mest handlar om noko immaterielt, og dermed er litt vanskeleg å sette fingeren på. Slik eg tolkar det, skal biblioteket og badet være farkostar som skapar rørsle, kontakt, venskap og nye band mellom Teriberka og Vardø. Arbeidet involverer folk begge stader, og prosessen er minst like viktig som dei fysiske manifestasjonane som blir resultatet.

Eg blir med Pøbel og to av handverkarane til Lodeinoje for å finne materialar som dei kan bruke i arbeidet, for gjenbruk er også ein viktig del av konseptet. Banjaen og biblioteket skal settast i stand med det dei finn i tomme hus i Vardø og Teriberka. Materialar som til vanleg berre er såre påminningar om nedgang og forfall, skal få nytt liv. Dette forklarar handverkarane Øystein Aarlott Digre, som til vanleg arbeider som restaureringsteknikar ved Nidarosdomen, men som no har reist til Teriberka for å arbeide gratis, og Ben-Arne Sotkajærvi, som er snikkar med eige sagbruk inst i Pasvikdalen.

I Teriberka skal mange av dei gamle bygningane rivast. Innbyggjarane skal flyttast til ei nybygd blokk i Lodeinoje. Ein kan få inntrykk av at det er over og ut for gamle Teriberka. Vegskiltet som inntil nyleg alltid stod rett utanfor Teriberka, er flytta, og står no ved innkøyringa til Lodeinoje.

Ingenting tyder på at situasjonen er mykje betre i Lodeinoje enn han er i gamle Teriberka. Lodeinoje blei bygd opp i 1930, under Stalin-tida, for å vere ei leiande fiskerihamn langs kysten av Barentshavet. Fleire tusen menneske budde her, men nedgangen starta alt på 1970-talet. Etter Sovjetunionens kollaps blei situasjonen dramatisk. Nesten alt slutta å fungere, og i dag er det berre nokre få hundre att i byen. Forfallet er massivt, byen er ein uforfalska postsovjetisk slum til ope skode. Her, som i Teriberka, har mange hus gule skilt som fortel at dei skal rivast.

Inne i for lengst nedlagde verkstader og forlatne heimar finn Digre, Sotkajærvi og Pøbel alt dei treng til banja og bibliotek. Medan dei held på å skru og bryte det laus, går eg opp på fjellet over Lodeinoje. Ei ny bustadblokk står og skin nymåla i sola, i oransje, blått og kvitt. Her, midt mellom Lodeinojes ruinar, skal folk frå både Teriberka og Lodeinoje bu når dei falleferdige heimane deira blir rivne ned med gravemaskinar, som i filmen Leviathan. Om dei går opp på fjellet der eg står, kan dei sjå den gamle heimplassen Teriberka, berre fem kilometer unna. Der skulle dei helst blitt verande. Men samstundes er dei glade for å få nye, moderne husvære.

Ein skulle tru at menneska på dei to plassane har same identiteten. Slik er det ikkje. Folk i Lodeinoje ser litt ned på folk frå Teriberka. Dei seier dei er meir gamaldagse og tradisjonsbundne, mindre industrielle, urbane og moderne – dei har røter på plassen. Folk i Teriberka seier at Lodeinoje er bygd på ein sump.

Kva skal dei gjere her, no som den siste fiskeindustriverksemda er i ferd med å stengje? Og når maskineriet, kvotane og lisensane som følgjer med bruket, er i ferd med å bli selde?

Firehjulstrekkarane er fulle av materialar når vi køyrer tilbake til Teriberka. Der har eg ein avtale med antropologen Ksenia Gavrilova frå det europeiske universitetet i St. Petersburg. Ho er i Teriberka for å drive feltarbeid, og ho har vitja staden mange gonger i løpet av dei fem siste åra. Akkurat no ser ho og ei rekke kollegaer på ulike aspekt ved sjølvoppretthaldande økonomi i russisk Arktis, som fiske, bærplukking, gullgraving eller anna. Gavrilova arbeider også med eit prosjekt om den nordlege sjøruta til og frå Asia.

Teriberka er den vanskelegaste plassen Gavrilova har gjort feltarbeid. Dei lokale kjenner seg sårbare og utan vern. Dei har ei lang historie med problem, ikkje berre med styresmakter, men også med økologar og sosiologar som har kome til Teriberka for å hjelpe, utan at det er kome noko ut av det. Første gongen ho kom til Teriberka, ville folk ikkje eingong snakke med henne om Teriberkas historie. Nokre månader tidlegare hadde miljøorganisasjonar frå Noreg, Sverige, Finland og Russland vore der. Lokale folk som hjelpte dei, fekk problem med grensepolitiet frå den russiske tryggingstenesta FSB.

Gavrilova og kollegaen har no vore her i over ein månad. Dei tre første vekene snakka knapt husverten med dei éin einaste gong. Ein episode fekk han til å skjøne at dei ikkje var spionar, men at dei verkeleg ville hjelpe. No er dei som ein stor familie, som deler måltid og tar vare på kvarandre. Men i intervjusituasjonar gjev dei lokale likevel ingenting av interesse.

Gavrilova freistar til dømes å lære om lokalt fiske. Metoden hennar er deltakande observasjon. Men det er ikkje lett å bli beden med ut på fisketur. Fiskarane kan ikkje ta sjansen på at noko uregelbunde blir rapportert. Konsekvensane kan bli for store.

Innbyggjarane i Teriberka er fortvila over at styresmaktene har tatt frå dei retten til å fiske. Dei har til dømes alltid drive med laksefiske. Det har dei ikkje lov til lenger, for i dag er laks ikkje ein lokal, men ein føderal ressurs. Folk med samisk bakgrunn har enno små felles kvotar for å fiske i elva, men i Teriberka er dei fleste samane eldre kvinner, og denne retten er no i ferd med å forsvinne, fortel Gavrilova.

I havet er det store ressursar, ikkje minst den etterspurde kongekrabba, som går til svært høge prisar. Folk i Teriberka har mista alle rettar til å ta krabbe. Om dei blir tatt, risikerer dei tre års fengsel – om dei ikkje greier å betale seg ut av det. Russiske styresmakter fer ikkje med tomme trugsmål, for fleire er blitt straffa. Ein lokal mann som for nokre år sidan blei gripen for ulovleg krabbefiske, blei fråtatt båten, bilen og snøskuteren, slik at familien ikkje hadde noko igjen.

Under dei (ekstra) harde åra på 1990-talet måtte innbyggjarane ta dei fleste middel i bruk for i det heile tatt å overleve. Mange begynte å fiske etter kongekrabbe, sjølv om dei ikkje hadde rett til det, då heller. Men politiet låg også nede på denne tida, sidan heller ikkje dei fekk løn.

Utanlandske forretningsfolk frå fiskeindustrien fann vegen til Teriberka og tente pengar i den svarte økonomien. Mange var frå Noreg, andre frå Finland. Eitt firma som opererte i Teriberka på denne tida, var litauisk-portugisisk. Paradoksalt nok arbeidde alle i Teriberka med krabbe og fisk i denne anarkistiske tida. Mennene fiska krabbe, kvinner og barn kokte og reinska krabbe. Alle i landsbyen lukta krabbe. Ikkje slik å forstå at det berre var positive krefter i sving på 1990-talet. Mafiaen blei også involvert i den svarte krabbeindustrien, og om fiskarane ikkje leverte, kunne represaliane vere harde.

No er lov og orden oppretta, og knapt nokon i Teriberka arbeider med ressursane i havet rett utanfor. Mange saknar den lovlause tida.

Rykta om kvifor det blir lagt så mange hindringar for krabbefangst, er mange. Eit av dei er at Kamtsjatka-regionen, som krabben opphavleg kom frå, har sterke lobbygrupper i Moskva, og vil ha denne lukrative industrien for seg sjølv. FSB har god oversikt over alt som skjer – frå stasjonen på fjellet over Lodeinoje, vend mot Teriberka.

Innbyggjarane i Teriberka driv likevel med småskalasal av torsk og andre vanlege fiskeslag. Det er ikkje lovleg, men kanskje det kan bli det: Gavrilova har studert eit prøveprosjekt på Sakhalinøya ved den russiske Stillehavskysten. Der er lokale kystfolk i ein situasjon som minner om situasjonen i Teriberka. Men på Sakhalin har innbyggjarane no, som eit forsøk, rett til å drive lokalt småfiske og sal – skattefritt. Gavrilova håper noko liknande kan bli innført i Teriberka og andre stader i dei russiske nordområda, iallfall når det gjeld artar som torsk og lodde. Ho har møte med nasjonale, regionale og lokale styresmakter. Slik koplar Gavrilova forskinga på lokal sjølvberging til eit praktisk mål som kan betre situasjonen for folk i Teriberka. I møte med lokale og regionale styresmaktar freistar ho å få politikarar og administratorar til å skjøne at innbyggjarane ikkje er skurkar, men vanlege folk som freistar å klare seg.

I dag har innbyggjarane på Sakhalin lov til å fiske 40 kilo i året til eige konsum. Ingen i Teriberka og Lodeinoje har kvotar til å fiske meir enn dette, men somme driv med turistfiske.

Kva kjenneteiknar menneska i Teriberka? Den unge antropologen Gavrilova, som heile tida har snakka imponerande fort, presist og entusiastisk, som om ho boblar over med kunnskap som ikkje vil vente i kø på å kome ut, tar den første tenkjepausen på nesten to timar. Ho vil finne akkurat dei rette orda.

– Dei er sterke, stolte og stae. Dei er til og med stae i eigen styrke, stae i ønsket om å vere her. Folk her er ikkje kyniske, dei er mjuke. Dei gir leilegheiter til barn og barnebarn i staden for å flytte til ein annan plass, der dei kunne fått ei ny leilegheit i byte. Få ting provoserer dei meir enn personar som kjem og tek bilete av forfalne hus, og som trur dei som bur her, bur der fordi dei ikkje har nokon annan plass å fare.

Eg går til lavvoen der det sit nokre vardøværingar og ein Pøbel frå Jæren. Dei ser mange likskapar mellom Vardø og Teriberka. Begge er plassar der alle skulle tru at mange kunne bu. Men sjølv om det går føre seg eit kappløp mot nord, køyrer det ofte forbi dei fastbuande, utan å stanse.

Morten A. Strøksnes

Morten A. Strøksnes er forfattar og fast skribent i Dag og Tid.