Nyttårskvelden vert feira med fyr og flammar. Me peisar på med vedkubbar. Det er siste kvelden med open eldstad i heimen til venen min. Tusenårsgamle tradisjonar med tilhøyrande flammar vert kvelte av Bergen kommunes vedtak om reintbrennande omnar. Vedfyring er blitt både ei forureiningskjelde og ein miljøversting.

Rundt midnatt går me ut i den beinkalde natta. Eit fyrverkeri av pandemiske dimensjonar slår imot oss og lyser opp byen og tilværet. Det svir i auga, og lungene vert fylte med røyk.

Nyåret har gjeve oss reine fimbulvinteren i Noreg. Klimaskeptikarane har fått anekdotisk bevis. Me andre sit att med frysingar. Det er polarkvervelen som har stranda litt lenger sør enn vanleg, noko som kan skildrast med dei vakre likningane til den svenske meteorologen Carl Gustaf Rossby. Han var sjølvsagt utdanna ved Bergensskolen.

Eg sit no og dekonstruerer verket til ein annan svenske: eit furukjøkkenbord frå Ikea kjøpt på opningsdagen i Bergen 1984. Det skal bli flammanes rov.

Kva er ved? Det er levd liv og no lagra energi. Kva er liv? Ei utmerkt bok av fysikaren Erwin Schrödinger, men også eit evig strev mot naturens trong til mest mogleg uorden.

Ved, av nokre kalla biomasse, er eit produkt av fotosyntesen. Fotosyntesen gjer solstråling, karbondioksid og vatn om til blant anna sukker, cellulose og lignin. Dei er alle lange kjeder av molekyl sette saman av karbon, oksygen og hydrogen.

Fotosyntesen er ein særs dårleg prosess. Berre 5 prosent av energien motteken frå sola vert omdanna. Ved fyring må ein prøva å få til den omvende prosessen for å få ut mest mogleg energi på den reinaste måten. Ein bryt ned den ordenen som livet har skapt.

Ved består av oppsamla energi som kan nyttast, såkalla fri energi. Biomassen skal gjerast om til varme, karbondioksid og vatn igjen. I den kjemiske reaksjonen mellom karbon, hydrogen og oksygen vert det frigjort energi og produsert karbondioksid og vatn. Energiinnhaldet i eit kilogram tørr ved er om lag 5 kWh.

I gamle peisar og omnar klarer ein ikkje å få til fullstendig forbrenning. I tillegg får ein ikkje-forbrende avgassar som karbonmonoksid, metan og andre meir skadelege hydrokarbon, flyktige organiske sambindingar, sot, som er karbon, og partiklar.

Eg ser bort på den nyinstallerte støypejernomnen min. Utvendig er han heilt lik den gamle som kona og eg kjøpte for 35 år sidan i eit anfall av nostalgi og romantikk. Men dei innvendige kvalitetane er betre.

Omnen har to luftinntak – eit for primærluft til den brennande veden og eit til sekundærlufta som vert forvarma av varmeutveksling med gassrestane som går opp pipa, før ho via dyser vert blanda med dei ikkje-forbrende avgassane over veden som tek fyr. På denne måten hentar me ut meir energi, og me får ned utsleppa. Det er reine columbiegget.

Det er ein pris å betala. Før var det peiskos, no er det blitt vitskap. Alt er omvendt. Eg legg dei store trestykka nedst og kveik på toppen. Å brenna ovanfrå og ned gjev mindre partikkelutslepp, då veden vert oppvarma før han brenn.

Ein må også syta for jamn forbrenning for å oppnå optimal verknadsgrad, som for omnen min er oppgjeven til 78 prosent.

Eg tenner fyrstikka. Kva er ein flamme? Kva skjer når ved brenn? Det første spørsmålet var yndlingsspørsmålet til far min, og det fekk forvirringa fram i kvar einaste forsamling. Vel far, det tok litt tid før eg fann svaret: Det er ikkje stoff, berre lys frå veldig varme gassar. Dess blåare farge, dess varmare er det. Temperaturen ligg på om lag 1500 grader celsius.

Så prøver eg å tenna fyr på veden. Varmen frå fyrstikka driv ut fukt og brennbare gassar frå veden. Jau, til og med tørr ved inneheld vatn. 18 prosent, faktisk.

Dei brennbare gassane – karbonmonoksid, metan, hydro­-
karbon og flyktige organiske sambindingar – blandar seg med oksygen og tek fyr. Dette startar ein kjedereaksjon som driv ut endå fleire brennbare gassar, og dermed har me det gåande. For å sitera ein brannsjef: «Klarer du ikkje å stoppa brannen med skosolane, kan du like godt gje opp».

Når begynner sjølve veden å brenne? Ifølge Ray Bradburys dystopiske roman 451 Fahrenheit, der dei brenn bøker, skjer det ved 230 grader celsius. For å antenna ved treng ein litt meir om lag 300 gradar celsius. Då startar veden å ulma i overflata. Å ulma er ein mykje treigare prosess en gassbrenning. Fyrer ein godt, vert veden til sist så varm, over 600 gradar celsius, at han vert raudglødande og til trekol. 20 prosent av forbrenninga skjer ved at veden ulmar. Resten tek gassane seg av.

No er eg blitt slaven som med jamne mellomrom må mata omnen med meir ved, slik at det brenn som det skal. Jamn mengd med flammar som er blålege nærast veden, er eit teikn på det. Gassar og partiklar stig opp og møter den forvarma lufta, og forbrenninga tek ei ny runde. Ikkje-forbrende gassar tek fyr igjen og vert gjort om til karbondioksid og vatn, som har lågare energiinnhald. Partiklar vert òg brende i denne sekundærforbrenninga, og utsleppet av dei vert redusert til det halve: 6,1 gram partiklar per kilo ved for omnen min.

Problemet mitt er at det kjem ei ny europeisk forskrift som krev 5,0 gram per kilo ved. Hugs på det når du kjøper ny omn.

Omnen min har ein verknadsgrad som er vesentleg høgare enn for den gamle. Rett nok kunne han ha vore endå høgare om ein hadde kondensert vassdampen i tillegg. Den frie energien i veden vert nytta mykje betre enn før. Det er bokstaveleg talt strålande, men det har sin pris. Det er så lite varme igjen i røyken at han knapt orkar å stiga opp pipa, og veltar inn i stova som ein lokal utsleppskatastrofe. Ein må sørga for god trekk i pipa under oppstart. Er du uheldig, må kanskje heile pipa skiftast ut. Reine Diderot-effekten, med andre ord.

Nytta på rette måten er eigentleg ved eit fantastisk miljøvennleg batteri som kan lagra energi over lange periodar. Ikea-møblementets bruks- og brennverdi har nok i løpet av desse 35 åra langt overgått innkjøpsverdien. Som om ikkje det skulle vera nok, vert produktets siste oske full av kalk, kalium og litt fosfat strødd som gjødsel ut over plenen i livets store sirkel.

Per Thorvaldsen

per.eilif.thorvaldsen@hvl.no