Grunnlagd i 1143 fekk Lübeck mange tilflyttarar som forma eit lågtysk språk ut frå sorbisk og andre talemål der omkring. Dette språket blei i hansaperioden eit lingua franca i heile Austersjø-området. På same tid utvikla det økonomiske maktsenteret Lübeck og hansaforbundet eit hansaspråk som var i bruk berre skriftleg.

Ein av dei mest undervurderte i reformasjonshistoria er lågtyske Johannes Bugenhagen. Han var fødd i 1485 i Wolin i Pommern, på den polske sida av dagens grense til Tyskland. Etter skulegang i heimbyen, studiar i Greifswald og år som rektor blei 38 år gamle Bugenhagen prest i Wittenberg bykyrkje i 1523. Martin Luther hadde tilrådd han; mannen frå Pommern var alt teken inn i Luthers inste sirkel.

Bugenhagens rolle i bibelomsetjinga 1523–1534 var å ta seg av Salmane og sjå teksten med prestens praktiske blikk. Samstundes heldt han nær kontakt med dei lågtyske områda i nord og fekk tilnamnet «Der Reformator aus Norden». Frå hans hand kom kyrkjeordningar på lågtysk for Braunschweig i 1528, Hamburg i 1529, Lübeck i 1531, Pommern i 1535, og på latin for Danmark-Noreg i 1537.

Språkleg var han ein dobbeltagent. Han nøgde seg ikkje med å arbeide dagstøtt med Luthers omsetjing av Bibelen til høgtysk. Samstundes, utruleg nok, tok Bugenhagen ei sentral rolle i sluttføringa av ei omsetjing til lågtysk. De Biblie var ferdig trykt 1. april 1534, eit halvt år før heile Luther-Bibelen låg føre. For Bugenhagen var det om å gjere at mest mogleg av Luthers omsetjing blei med over i det lågtyske, og i forordet skreiv han at verket burde ha vore kalla Luther-Bibelen.

Luther var ikkje den første som omsette Bibelen til høgtysk, og Bugenhagen ikkje den første lågtyske omsetjaren. Ein lågtysk Bibel var trykt i Köln 1480, berre 14 år etter den første tyske i det heile, ein annan i Lübeck i 1494, og Nytestamentet i Hamburg i 1523.

For lågtysk heldt det i hundre år. Den enorme utbreiinga av Den heilage skrifta på høgtysk svekte bruken av lågtysk kraftig. I 1621 blei den siste utgåva av Bibelen på lågtysk trykt, og dei neste hundreåra var skriftfestinga av lågtysk svak. Den siste, reviderte utgåva av Bugenhagen-Bibelen kom ut i 1885.

Språk døyr ikkje, men kan gå ut av bruk. I eit år som 1991 var meir enn 1700 boktitlar på lågtysk i sal, og om lag 700 prestar heldt preikene sine på lågtyske dialektar. Ved inngangen til 2000-talet blei moin – «hallo» – eit populært signalord i det lågtyske området.

Då Martin Luther døydde i 1546, heldt Johannes Bugenhagen minnetalen. Philipp Melanchthon tok seg av minnetalen for Bugenhagen i hans eiga bykyrkje i 1558. To år seinare blei Melanchthon jordfesta ved sida av Luther i slottskyrkja i Wittenberg. For dei tre var ein livssirkel slutta.

Ottar Grepstad

Neste veke: Reformasjonens kvinner