Om kvelden 1. januar 2025 vart det klassiske ukrainske vaudevillestykket Natalka Poltavka spela på Ivan Franko-teateret i Kyiv. Framføringa var utseld, men to plassar på andre rad, rett framfor scenen, stod tomme den kvelden. Sete 25 og 26 på rad 2 var kjøpte av eit ektepar, to professorar ved Sjevtsjenko-universitetet, Ihor Zyma og Lesja Sokur.

Dei hadde tenkt å starte det nye året med ein tur til teateret som låg berre ein fem minutts spasertur frå husværet deira. Dessverre trefte ein russisk drone det vakre husværet deira øvst i ein historisk bygning på fem høgder den morgonen. Husværet finst ikkje lenger. Eigarane vart drepne momentant. For nokre få dagar sidan vart dei gravlagde på gravplassen Bajkove i Kyiv.

Droneeksplosjonen som drap ekteparet, øydela til dels husværet i høgda under, eigd av ein kjend politikar som hadde planar om å leige det ut. Ein etasje lenger ned bur Ljudmila Mesjkova, ei 86 år gamal grand dame i Kyivs kunstliv. Ho har skapt sin eigen stil i måling på keramikk, og det heng verk av henne i Unesco-hovudkvarteret i Paris og i Det kvite huset i Washington.

Omsutsfulle hovudstadbuarar samlar inn pengar for å hjelpe henne med å reparere skadane etter droneeksplosjonen. Dessverre vil det bli temmeleg vanskeleg å organisere reparasjonsarbeidet. Mobiliseringa gjer at det er få arbeidarar å få tak i, men lokaliseringa av husværet skaper andre problem. Det ligg i eit lukka regjeringsområde der inngangen er blokkert av militære kontrollpostar. Berre dei fastbuande eller folk med særskilt pass kan kome inn i området. Faktisk ligg bygningen berre 200 meter frå det ukrainske presidentkontoret, og 100 meter frå sentralbanken.

Det er første gongen ein russisk drone har treft ein bygning inne på dette godt verna regjeringsområdet. Og at det skjedde på nyårsdagen, lovar ikkje godt for 2025.

I fjor vara nyårsfeiringa nesten til slutten av januar, men i år vart til og med Kyivs byjuletre teke ned og fjerna frå Sofiaplassen etter den første veka i det nye året. Den 7. januar var det ikkje lenger der. Men det var ikkje tryggingsomsyn som låg bak denne forkortinga av høgtida; det er berre det at no feirar Ukraina jul i samsvar med den europeiske kalenderen, to veker tidlegare.

Ei av tilstellingane som vart skipa kring nyåret, var særleg minneverdig for kona mi og meg. Det var ein velgjerdsauksjon for det ukrainske militæret og ein konsert med julesongar og gamle ukrainske songar i eit privat museum for moderne kunst som ligg utanfor Kyiv, ved hovudvegen som leier inn til byen.

Vi sette stor pris på konserten så vel som museet og var blant dei siste som forlét staden. Da vi nærma oss utgangen, gjekk luftvernsirena. Det var to andre personar på parkeringsplassen, og alle tok vi opp mobiltelefonen for å ringe etter ein Uber. Etter å ha lagt inn målet for turen min i appen, fekk eg ein overraskande bodskap: «Uber er dessverre ikkje tilgjengeleg i landet ditt.»

Eg prøvde ein gong til, og fekk same meldinga igjen. Eg vart forvirra, opna GPS-kartet og klikka på ikonet som viste dei noverande koordinatane mine. Ein tjukk, blå flekk kom til syne på kartet, saman med adressa til staden vi stod på no: «Lenin-gata 32, Mazyr, Belarus.»

Eg såg meg vantru omkring og la merke til at den middelaldrande mannen og den unge kvinna som hadde forlate kunstsenteret saman med oss, også verka forvirra.

– Fekk de tak i drosje? spurde eg.

Mannen rista på hovudet.

– Telefonen syner at eg er i Belarus, i Mazyr, sa han med tafatt røyst.

– I Lenin-gata 32? spurde eg.

Han nikka. Han kikka opp i himmelen.

– Det er forstyrringa av GPS-signala, sa han og sukka.

– Det er mot iranske dronar.

Vi høyrde ingen eksplosjonar den kvelden. Tydelegvis var det takk vere det ukrainske elektroniske forsvarssystemet, som er i stand til å endre signala til GPS-system i luftrommet.

Den middelaldrande mannen fekk kontakt med den ordinære drosjetenesta, men da eg freista det same, sa han som var tilsett i ekspedisjonen, at det var for mange bestillingar nett da. Vi ville måtte vente lenge. Men da drosjen kom til dei andre, gjekk sjåføren med på å køyre oss alle heim, sjølv om vi budde i svært ulike distrikt i Kyiv. Eg kan forstå kvifor dei «gamaldagse» drosjeselskapa aukar prisane under luftåtak. Uber-appen blir ubrukeleg når store delar av Ukraina brått ligg i Belarus.

Å forstyrre GPS-system handlar ikkje berre om å forvirre russiske dronar. Det gjeld å dirigere dei slik at dei forlèt ukrainsk luftrom fullstendig. «Cybersoldatane våre må vere svært påpasselege med omdirigeringsknepa sine», tenkte eg medan eg sette meg inn i drosjen. Polen er ikkje langt unna. Vi vil ikkje at ein russisk drone skal lande der.

Polen er ein av våre mest pålitelege allierte, trass i dei gamle ulikskapane oss imellom. Mot slutten av 2024 byrja vi sjå verknaden av freistnaden til polske og ukrainske historikarar på å løyse det flokete problemet som har ført til mange fastlåste situasjonar i dei politiske tilhøva mellom Polen og Ukraina.

I Ukraina er dette problemet kalla Volyn-tragedien, og det er knytt til hendingar i Volyn-regionen, som grensar til Polen og Belarus.

Før andre verdskrigen levde tusenvis av polakkar i Volyn side om side med ukrainarar. Medan både Ukraina og Polen var okkuperte av Nazi-Tyskland søndag 11. juli 1943, gjekk folk frå Organisasjonen av ukrainske nasjonalistar og Den ukrainske opprørsstyrken til samordna åtak på meir enn hundre polske landsbyar og grender.

Om lag 8000 polakkar i Volyn vart drepne, inkludert kvinner, born og eldre.

Denne dagen, 11. juli, gjekk inn i polsk historie som «den blodige søndagen». I 2016 vedtok det polske parlamentet å markere han som den nasjonale minnedagen for folkemordoffer. 11. juli 1943 vart brennpunktet for ukrainsk-polsk fiendskap, men ukrainske åtak på polakkar og polske åtak på ukrainarar byrja tidlegare, og enda ikkje på «den blodige søndagen» i 1943: Til saman døydde om lag 60.000 polakkar og opptil 3000 ukrainarar i Volyn-massakren (1942–1943) – det er det desse hendingane er kalla i Polen. Tala er ikkje nøyaktige. Berre 5 prosent av gravstadene til dei polske offera for Volyn-massakren er kjende.

I Ukraina blir dei same hendingane vanlegvis kalla Volyn-tragedien. Dei ulike namna på det skakande som hende, syner dei ulike haldningane i dei to nabolanda.

I midten av desember underteikna 14 polske og 10 ukrainske historikarar ei kunngjering der røystene deira verkar meir handlekraftige og pragmatiske enn røystene til alle dei ukrainske og polske politikarane som tidlegare har teke opp dette smertelege emnet.

«At det ikkje har vore råd å ordne opp i denne rekneskapen åtte tiår etter brotsverka i Volyn, er ei skam for våre samtidige.» Slik er motivasjonen til forfattarane understreka i kunngjeringa. Dokumentet namngjev dei ukrainske deltakarane i Volyn-massakren, noko som sjølvsagt fell dagens ukrainske nasjonalistar tungt for brystet.

Forfattarane av kunngjeringa oppmodar ukrainarar og polakkar om å «godta at alle offera er våre offer», det vil seie å ikkje dele offera for Volyn-massakren inn i «våre» og «deira», men nekte å bruke hendinga til politiske føremål, ettersom det berre fører til auka konfrontasjon mellom Polen og Ukraina.

Ei massegrav med polske offer for den ukrainske militsen i 1943 vart opna i 2011.

Foto via Wikimedia Commons

I staden kjem dei ukrainske og polske historikarane med framlegg om å grave opp umerkte massegraver for å skape gravplassar, fordøme all vandalisme på gravplassane til offera frå Volyn, og reparere tidlegare øydelagde minnesmerke og monument over offera for ukrainsk-polsk fiendskap på både ukrainsk og polsk territorium, der om lag 8000 ukrainarar fall som offer for polakkane.

Teksten i kunngjeringa er resultatet av langvarige studium utførte av ei samansett gruppe historikarar som ikkje berre tok opp hendingane i Volyn, men òg usemje mellom dei to landa om vurderinga av andre dramatiske hendingar frå 1917–1923 og 1937–1947.

Etter at teksten til kunngjeringa var offentleggjord, vart dei ukrainske underskrivarane utsette for kraftig kritikk. Dei vart skulda for å ha «svikta nasjonale interesser», sjølv om den dominerande nasjonale interessa til Ukraina i dag er fullstendig gjensidig forståing med Polen.

Under dette intense presset trekte to av dei ukrainske historikarane underskriftene sine attende. Ein av dei, Ihor Hyrytsj, sa: «Eg ser at ukrainarane enno ikkje er klare til å godta sjølve ideen om eit slikt (felles) dokument. Eg forstår desse som seier at det burde vere berre ein ukrainsk versjon av desse hendingane. Gjeve interessene til dei folka som representerer desse radikale synspunkta, er dette truleg ikkje den rette tida (til eit slikt dokument), og difor trekkjer eg attende underskrifta mi. Før eller seinare vil begge sider vere nøydde til å forhandle, til å inngå kompromiss. Det må gjerast (...). Polakkane støttar oss. Retorikken (i dokumentet) handlar ikkje om å gje opp grunnleggjande ukrainske interesser.»

Blant dei som ikkje trekte underskrifta si attende, er ein av Ukrainas best kjende historikarar, professor ved det ukrainske katolske universitetet i Lviv Jaroslav Hrytsak: «Kunngjeringa inneheld eit viktig element. Å underteikne ho tyder at vi er klare til snakke med kvarandre», seier Hrytsak. «Vi ønskjer ikkje at Volyn-saka skal bli eit hovudtema i presidentvalet i Polen.»

Hrytsak har rett. Den første runden i det polske presidentvalet skal gå føre seg om berre fire månader, 18. mai. Temaet «Volyn-massakren» eller «Volyn-tragedien» vil heilt sikkert dukke opp, og det vil kunne ha stor innverknad på valresultatet. Russland freistar òg å bruke saka til å påverke valet.

Dessverre kan ikkje historiske «svulstar» opererast vekk. Dei kan berre bli «behandla» av det felles strevet til historikarar og politikarar frå begge landa.

Motstandarane av kunngjeringa skreiv eit ope brev til leiinga ved det ukrainske katolske universitetet i Lviv med krav om at professor Hrytsak måtte få sparken. Denne måten å reagere på idear og utsegner som ikkje samsvarer med deira eigne på, er vanleg blant dei meir radikale i det ukrainske samfunnet. I mellomtida har den ukrainske regjeringa fjerna forbodet mot å grave opp polske massegraver på ukrainsk territorium. Difor – til lyden av luftvernsirener – har oppgravinga av offer for hendingane 1942–1943 byrja.

Samstundes har det i Vest-Belarus i to år gått føre seg ein kampanje for å øydeleggje gravstader etter polske soldatar og minnesmerke knytte til polsk historie i territoriet. Av og til blir minnesmerke og gravstader raserte etter ordre frå lokale styresmakter, andre gonger er det snakk om vandalisme. Forholdet mellom Polen og Belarus er no frose.

Mot dette bakteppet kan ein, med det nye året som utsiktspunkt, sjå på framtida til polsk-ukrainske relasjonar med forsiktig optimisme.

I alle fall ser det store fleirtalet av ukrainarar på Polen og polakkane med takksemd, og dei elektroniske forstyrringane av GPS-systemet freistar aldri å vise meg at eg er i Polen. Dei «overfører» meg til Belarus, og dei same geodataa overtek navigasjonsutstyret til russiske dronar og leier dei vekk frå Ukraina.

Det er likevel svært trist at dei talentfulle ukrainske cybersoldatane ikkje makta å omdirigere dronen som landa i regjeringsdistriktet i Kyiv 1. januar og etterlét så mykje død og øydelegging og to tomme sete i Ivan Franko-teateret.

Andrej Kurkov

Omsett av Lasse H. Takle