Hallgeir Opedal

redaksjonen@dagogtid.no

Hallo, er du der?

Der i døra til blokkleilegheita på Hovseter i Oslo står Otto Prytz. Handa er alt utstrekt, og det er berre å gripe ho.

– Kom inn, kom inn. Det er knaggar på sida der, seier han og lyfter handa mot høgre, og fortel i same setning at han har besøk frå Spania.

– Pilar er her, seier han.

– Pilar? Er ikkje ho kona di?

– Ikkje no lenger. Vi er separerte.

Pilar Menéndez kjem ut i gangen og helser på.

– Fyrst må eg få vise deg rommet som eg kallar mitt Dictionarium, seier Prytz.

Handa stryk langs veggen, han finn dørvridaren og opnar ei dør til eit smalt og kaldt rom. Ein divan med grønt ullteppe, ein raud trillekoffert, ein gitarkasse og elles – bøker. Store bøker, fleire bind, frå golv til tak.

– Det er kanskje for mørkt for deg?

Han slår på lyset. Fingrane hans glir langsetter bokryggane, han les høgt.

– Her har vi tysk-esperanto ordbok...

– Er alt ordbøker?

– Ordbøker i punktskrift, ja. Herifrå til dit er den russisk-tyske lommeordboka i tolv bind.

– Lommeordbok?

– Tittelen er tvitydig, for på tysk heiter ho Taschenwörterbuch, som òg kan tyde veskeordbok. Men det russiske tittelbladet er eintydig: lommeordbok. Vidare har vi latinsk-spansk ordbok i 16 bind, og her – tysk-norsk, og norsk-tysk, seier Prytz, og slik fortset han. Engelsk-norsk, spansk-svensk, norsk-esperanto, norsk rettskrivingsbok med synonym, fransk-esperanto, esperanto-fransk, finsk-esperanto...

– Kan du finsk òg?

– Eg prøvde å lære meg litt finsk av eit kurs som gjekk i svensk radio. Eg kan ikkje snakke finsk, men eg forstår kva dei snakkar om, og det er jo noko. Her har vi russisk-esperanto...

Otto Prytz er ein språkmann og snakkar russisk, spansk, tysk, fransk, esperanto, engelsk og det han kallar skandinavisk. I 1978 blei han tilsett som amanuensis ved Universitetet i Oslo, der han underviste i spansk fram til han gjekk av med pensjon i 2005.

– Og øvst i hylla der..., seier Otto Prytz, han er ikkje ferdig, og peiker mot hylla på motsett side.

– ... er ei lita brasiliansk ordbok på 52 bind. Det er ein kortstokk, det.

Otto Prytz i Dictionariumet.

Foto: Hallgeir Opedal

I stova er veggane kvitmåla og nakne, og det er ryddig, for her er ikkje mykje nips, men reine flater. Elles eit stereoanlegg og ein bandopptakar med slike store spolar, ingen TV, men han har ein boks der han kan få TV-lyd. Det er fleire hyllemeter med kassettar. Noko er studielitteratur, og elles radioprogram som han har spelt inn. På stovebordet ligg eit innramma diplom. I fjor fekk Otto Prytz Norges Blindeforbunds fyrste punktskriftpris, og det er for så vidt derfor vi er her. I år er det 200 år sidan Louis Braille konstruerte bokstavane som gjer at blinde kan lese. Otto Prytz har mykje å takke Braille for.

– Utan punktskrift ville eg vore analfabet.

Han var knapt fem år gamal då han strauk fingrane over dei fyrste bokstavane – A, B, C, og snart etter opna verda seg. Han las alt han kom over, skulebøker, Oliver Twist, Don Quijote i 14 bind, og sidan tusenvis av sider med fag- og skjønnlitteratur. Og så er det ordbøkene, då.

Otto Prytz er fødd blind, og vi som ser, tenker at for blinde er det svart. Men for ein som er fødd blind, eksisterer korkje lys eller mørke. Det er ingenting. Alt som har med syn å gjere, er for Otto Prytz abstrakt. På telefonen hadde eg spurt han korleis han trudde det var å sjå. Han svara med eit spørsmål.

– Kan du forklare meg kva telepati er?

– Telepati? Eh... nei.

– Nei, og slik er det for meg når det gjeld syn.

No slepper han seg ned på ein stol ved spisebordet, og vi fortset der vi slapp på telefonen.

– Når eg ikkje ser og aldri har sett, så veit eg jo berre teoretisk kva syn er. Kan vi seie noko fornuftig om abstrakte ting som vi ikkje har greie på? Eg har naturlegvis tenkt mykje på kva det vil seie å sjå, men eg kan eigentleg ikkje skjøne det.

– På same vis er fargar for deg abstrakte?

– Ja. Men språket hjelper litt. Viss eg var skitten på fingrane, så fekk eg vite at eg var svart. Og så heiter det seg i reklamen at Blenda vaskar kvitare. Så at kvitt var reint og svart var skite, fekk eg liksom lære. Og på skulen lærte eg at viss ein gjekk med mørke klede, så syntest ikkje skitten så mykje.

– Ja, skitt synest betre på kvite klede.

– Ja, men så fekk eg eit brev frå nokre som skulle kjøpe ny bil. Og dei skreiv at dei ville kjøpe ein lys bil, fordi då syntest ikkje skiten så godt. Det skjønte eg ingenting av og måtte spørje. Då fekk eg vite at vegstøv er kvitt.

– Knyter du fargar til noko?

– Eigentleg ikkje, men når eg blir raud i ansiktet, så kjenner eg varme. Snøen er meir våt og kald enn kvit. Og når det gjeld blått: På norsk seier vi at himmelen og havet er blått. Men på russisk har havet ein annan farge enn det himmelen har. Det vi kallar blått, kan vere alt frå nesten kvitt til nesten svart, har eg inntrykk av. Så fargar må vere subjektivt.

Otto Prytz blei fødd på Lundøya i Steigen, der mor hans var frå. Faren var fødd i Lødingen.

– Mor mi var i ein søskenflokk på ti, og alle hadde to namn. Skal eg ta dei?

Han legg om til nordnorsk:

– Det va ho Leide Amanda, han Harald Kristofer, så va det Artur Mareli, Alfred Kornelius, Jenny Elise og Borghild Oliva, som var mi mor. Også var det Olufa Gurine, som dreiv hotell i Mo i Rana, det var han Geberg Pareli, ho Alma Kristine og han Hilmar Charles.

– Bevare meg. Og far din heitte?

– Ove.

Det var i 1931 at Borghild Oliva gifta seg med Ove Jentoft Prytz og flytta inn på ein husmannsplass inne i Grønvikdalen på Lundøya. Der hadde dei fire–fem kyr, åtte–ti sauer, høns, katt og ein kilometer å gå ned til sjøen i Grønvika der robåten låg. Til saman fekk Ove og Borghild Oliva fire søner. Tormod blei fødd i 1934, og så kom dei med tre års mellomrom, Atle i 1937, Knut i 1940 og Otto i 1943. Tre av dei var fødd blinde.

– Korleis takla foreldra dine å få tre blinde born?

– Dei snakka vel seg imellom, vil eg tru. Tormod fortalde at han ein gong overhøyrde ei samtale der dei snakka om dei verkeleg skulle våge å sette fleire born til verda. Men bestemor mi, ho sa at dette var Guds straffedom, for syndene til fedrane heimsøker borna. Det fekk eg fyrst høyre etter at ho var død.

– Kva er ditt fyrste minne?

– Det trur eg må vere frå då eg var tre år. Eldstebror min Tormod blei send til ein barneheim som Norges Blindeforbund dreiv på Jessheim. På Østafor, som han heitte, var det forbod mot å snakke dialekt, og det var fysisk avstraffing, ja, mykje rart. Han blei send av garde i 1939. Så kom krigen, og han kom ikkje heim att før i 1946. Då kjende han ikkje att foreldra sine, og det syntest mor og far var veldig leitt. Og så til det eg hugsar: Styrarinna på Østafor hadde vore på Senja for å hente ein blind gut som heitte Helge, og kom innom oss på tilbakevegen. Ho ville vel sjå korleis vi to yngre brørne hadde det, og som far sa til ho: «Du er vel antakeleg utsend for å spionere.» Og då hugsar eg han guten frå Senja gret og sa igjen og igjen: «Kjem han pappa etter meg, kjem han pappa...» Og ho sa: «Ikkje grine no meir, Helge!»

Otto Prytz ropar ut med kvass røyst.

– Det hugsar eg, og dei seier at det skjedde i 1946, og då må eg ha vore tre år. Så det er mitt fyrste minne.

– Kor gamal var bror din då han blei send sørover?

– Han var nesten fem.

– Oi!

– Men så var det slik at foreldra mine var i god tru. I avisene hadde dei sett reklame for denne barneheimen der folk hadde spesialkompetanse til å oppdra blinde barn, og sjølv kunne dei ingenting. Dei trudde at han der skulle få ei oppseding som gjorde han til gagns menneske. Men det Tormod gjorde, og som han omtala som sitt største livsverk, var å overtale foreldra mine til ikkje å sende Knut og meg på barneheim.

Faren dreiv garden, han fiska og var postomberar på Lundøya. To gonger i veka rodde han til Engeløya etter posten. Heime i huset kunne gutane springe rundt, og dei lærte seg vegen til utedoen, vedskjulet og fjøset. Dei åt kokt fisk og steikt fisk, og imellom fisk med fleskebitar, men på søndagar var det kjøt.

– Og då hadde vi nokre poteter som eg ikkje har smakt på år og dag: gullauge. Elles åt vi mandelpoteter eller pil, som vi kalla dei.

– Var du berre heime på garden?

– Eg begynte på skulen etter kvart. Og vi fann vegen til næraste nabo i Grønvika. Vi gjekk dit for å høyre Laurdagsbarnetimen. Heime fekk vi ikkje radio før i 1949. Straum fekk vi fyrst i 1962, så den fyrste radioen var ein stor Telefunken batteriradio. Så sidan 1949 har eg vore radioaktiv.

Otto Prytz budde heime til han var åtte år. Då blei han og Knut sende til blindeskulen Dalen i Trondheim. Mor og far følgde dei. Stort hus, lange korridorar, veldig akustikk. Så reiste foreldra heim att.

– Eg hadde Knut der, så eg trur nok andre følte sterkare på heimlengt enn det eg gjorde. Dei snakka no meir om det.

Dei fyrste åra budde han på sovesal med 15 elevar. Det var der han begynte å snakke eit slags bokmål.

– Korleis var det på Dalen?

– Både og. Lærarane var flinke og underviste på våre premissar, og vi fekk tilgang på gode lærebøker godkjende av Kyrkje- og undervisningsdepartementet.

I løpet av dei sju åra han var der, var han berre heime i sommarferiane.

– Det hende vi fekk besøk på Dalen, men det var ikkje ofte. Vi hadde nokre slektningar som budde i Trondheim, og eg hugsar ein onkel til far min – han hadde måne, og eg fekk kjenne på hovudet hans. Knut og eg var av dei få som ikkje reiste heim til jul, men nokre juler var vi hos ei tante i Lom og ein gong hos ei kusine i Mosjøen. Men eitt år måtte Knut og eg vere igjen på Dalen, og det var ikkje... Vi var berre fire igjen på ein skule som elles hadde 65 elevar. Vi måtte ete saman med beteninga, som ikkje var våre favorittar. Eg sa at lærarane var flinke, og eg kunne fortsett med å seie noko om assistentane. Der var det mykje rart. Dei sa at dei var der i foreldra sin stad, og det var dei når vi hadde gjort noko gale. Elles var det ikkje mykje ros å få. Så dei var... Ja, vi måtte tole dei.

I 1958 flytta Otto Prytz til Oslo, der han begynte på blindeskulen på Huseby.

– Den ligg jo her på Hovseter. Der budde vi på tremannsrom. Eg gjekk to år på realskulen og gjekk opp som privatist. Så begynte eg på Persbråten, der eg var russ i 1963.

Persbråten gymnas ligg òg på Hovseter. Då han var ferdig, blei Otto Prytz omtalt i avisene: «Årets sensasjonsruss er fra Steigen i Nordland.»

– Ja, ja, eg hugsar det, seier Prytz.

– «Blind gutt eneste preseterist i skolen i Oslo.» Du fekk S i tysk og norsk hovudstil, og resten var M.

– Og resten M, ja. Det var ei total overrasking, for eg hadde rekna med å få T i engelsk.

Han blei òg intervjua i Aftenposten under tittelen «Hvor det er vilje er det veg». Han sa at åra på Persbråten ikkje hadde vore nokon dans på roser: «Det som plager meg er ikke mitt manglende syn. Det er noe jeg får akseptere og forsøke å innrette meg etter. Det verste er den forskjellsbehandling seende gir sine medmennesker.»

– Ja. Eg hadde det sånn. Det var tre ting som skilde meg ut frå dei andre. Det eine var det fysiske med at eg ikkje såg. Det andre var at eg ikkje hadde skulegardserfaring. På Dalen var det ikkje eit yrande liv av ungar som leikte i skulegarden. For meg var friminutta på Persbråten kjedelegare enn timane, og det er ikkje normalt. Eg syntest det var vanskeleg å få kontakt med medelevane. Men nokre unntak.

– Og for det tredje?

– Det tredje var at mange på vestkantskulen Persbråten gjekk der fordi foreldra hadde sagt at man må da ha artium. Eg hadde talt på knappane. Skulle eg ta artium eller ikkje? Det var ikkje vanleg at blinde gjekk på gymnas, men eg syntest faga var interessante. Den motivasjonen var det ikkje alle medelevane som hadde.

Og det skal leggast til: I åra etter har han vore med på fleire jubileum på Persbråten.

– Og då har eg følt meg inkludert. Så kanskje eg er blitt litt meir sosial og dei andre er blitt litt meir modne? Det har no retta seg.

Otto Prytz og Pilar.

Foto: Hallgeir Opedal

Etter artium begynte Otto Prytz å studere russisk på Universitet i Oslo.

– Eg ville studere språk som ikkje var så utbreidde i Noreg, men utbreidde internasjonalt. Så då blei det russisk. Og sidan begynte eg på spansk, og eg fekk eit fire månader langt stipend til Spania. For å bli cand.mag. måtte eg ha eit tredje fag, og eg begynte på språkvitskap. Det gjekk bra, det. Eg fekk betre karakter i språkvitskap enn eg fekk i russisk og spansk.

Sidan tok han hovudfag i spansk og begynte å undervise. I 1978 blei han tilsett som amanuensis i spansk.

– Vi var to kandidatar som var om lag like kvalifiserte, men sidan eg hadde publisert ein artikkel i eit vitskapleg tidsskrift, fekk eg jobben. Eg blei ikkje kvotert inn.

Det gjekk bra med dei andre brørne òg. Tormod tok handelsskulen og fekk jobb på sentralbordet i Sosialdepartementet, sidan Riksrevisjonen og til sist Norad. Knut gjekk handelsgymnas, deretter sosialhøgskulen. Han blei sosionom og enda opp som sakhandsamar i Sosialdepartementet.

– Så viss eg skal seie det litt stygt, så gav den distriktspolitikken som blei ført på 50- og 60-talet, oss ein fordel av å vere blinde. Viss eg hadde blitt fødd som sjåande, ville ikkje foreldra våre hatt råd til å koste skule på oss. Då ville eg blitt som Atle, som tok over garden heime og arbeidde som fiskar så lenge det lønte seg. Sidan gjekk han arbeidsledig og hadde ein del småjobbar som bygningsarbeidar. Så sånn var det.

No er Lundøya fråflytta.

Otto Prytz speler sjakk, og så er det musikken. På Dalen forsøkte dei å lære han å spele piano, og han prøvde seg òg på fiolin.

– Eg er ikkje altetande når det gjeld musikk, men høyrer gjerne klassisk. Heavy metal kan eg godt unnvere. Eg hadde min popperiode og høyrde Radio Luxemburg på slutten av 50-talet og byrjinga av 60-talet, men har vel hatt større interesse for all verdas folkemusikk. Latinamerikansk, spansk og austeuropeisk folkemusikk høyrer eg gjerne på.

– Eg såg ein gitar på Dictionariumet ditt?

– Ja, då eg var forskingsstipendiat i Spania fyrste gong i 1973, tenkte eg at eg ikkje kunne vedkjenne meg å kunne spansk utan å ha vore borti ein gitar. Så ein blind mann underviste meg. Eg er ikkje profesjonell på nokon som helst måte, men eg kan spele etter notar. Det var elles då eg blei kjend med Pilar.

Ho arbeidde på eit musikkarkiv for punktskrift i Madrid

– Der var det ein lesesal i tilknyting til arkivet, og der var eg mykje. Eg kjende arbeidsgjevaren hennar. Han kunne esperanto, og vi blei kjende alt i 1967. Vi korresponderte i mange år med kassettar, og Pilar var med på nokre av dei breva.

I 1986 ringde ho og ville besøke han i Oslo.

– Og då fekk vi endeleg høve til å snakke saman aleine.

– Og så blei de gifte?

– Ja, vi gifta oss i 1991. Eg sa at eg kunne prøve å få meg jobb i Spania, men ho meinte at eg hadde ei så god stilling her. Så ho fekk seg arbeid i Noreg. Vi budde saman til 2016. Då tenkte vi at det ville vere lettare å halde på det gode venskapet om vi ikkje gjekk i dei same rutinane og trakka i kvarandre sine bein, hadde eg nær sagt. Så då skildest vi, som Noreg og Sverige i 1905, i fred og som brør.

Då Pilar gjekk av med pensjon i 2020, flytta ho til Madrid.

– Men vi besøker kvarandre rett som det er.

– Det er ein ting eg lurar på: Når vi sjåande drøymer, så drøymer vi i bilete. Korleis er draumane dine?

– Altså, sanseinntrykka i draumane er om lag som sanseinntrykka i røynda. Og det er klart at når eg ikkje veit korleis syn fungerer, korleis skal då hjernen kunne greie å lage draumar med bilete? Eg drøymer ofte taktilt, til dømes at eg les punktskrift på eit frottéhandkle, og så forsvinn prikkane etter kvart. Eller at eg skal halde eit foredrag, og eg kan ikkje finne manuskripta og tida går.

– Du har ikkje førarhund?

– Jo, eg har ein samanleggbar hund. Han heiter Hvitstokk, seier han og trekker opp den kvite stokken frå beltet.

– Nei, eg har aldri hatt førarhund. Og når det gjeld draumar – eg har fleire gonger hatt mareritt om at eg har hatt ein hund i pensjon.

– Kvifor var det eit mareritt?

– Marerittet er at eg gløymer å gje han mat.