Då eg fekk nobelprisen i litteratur, tok eg til å undrast over korleis songane mine eigentleg hang saman med litteratur. Eg ville tenkje over det og finne ut kvar sambandet var. Eg skal freiste å formulere det eg kom fram til for dykk. Det vil truleg likne på ein tur med karusell, men eg vonar det eg seier vil vere verdt å høyre på og tene føremålet.

Om eg skal gå attende til der det heile byrja, trur eg mest eg må starte med Buddy Holly. Buddy døydde då eg var rundt 18 og han var 22 år. Frå første stund eg høyrde han, kjende eg meg i slekt med han. Det var som om han var ein eldre bror. Eg trudde til og med at eg likna på han. Buddy spela den musikken eg elska – musikken eg voks opp med: country, western, rock ’n’ roll og rhythm and blues. Tre ulike slag musikk som han fletta saman og skapte ein sjanger av. Eit varemerke. Og Buddy skreiv songar – songar med vakre melodiar og fantasifulle tekstar. Og han song flott og i ulike røyster. Han var arketypen. Alt eg ikkje var og ønskte å vere. Eg såg han berre éin gong, og det var nokre få dagar før han var borte. Eg måtte reise milevis for å få sjå han spele, og eg vart ikkje skuffa.

Han var kraftfull og elektrifiserande med stor autoritet. Eg var berre eit par meter unna han. Han var trollbindande. Eg granska andletet hans, hendene, måten han markerte rytmen med foten på, dei store, svarte brillene hans, auga bak glasa, måten han heldt gitaren på, måten han stod på, den lekre dressen. Alt ved han. Han såg eldre ut enn 22. Noko ved han verka tidlaust, og han fylde meg med overtyding. Så, brått, hende det noko mystisk. Han såg meg rakt inn i auga, og han overførte noko. Noko eg ikkje skjøna kva var. Og det gav meg frysningar.

Eg trur det var ein dag eller to etter dette at flyet hans styrta. Og nokon – nokon eg aldri hadde sett før – gav meg ei Leadbelly-plate med songen «Cottonfields». Og denne plata endra livet mitt der og då, sende meg inn i ei verd eg ikkje visste om. Det var som ein eksplosjon. Som om eg vandra i mørker, og brått vart mørkret opplyst. Det var som om nokon tok på meg. Eg må ha spela denne plata hundre gonger.

Det var eit platemerke eg aldri hadde høyrt om, med eit lite hefte inni som reklamerte for andre artistar på same merket: Sonny Terry og Brownie McGhee, New Lost City Ramblers, Jean Ritchie, strengeband. Eg hadde ikkje høyrt om nokon av dei. Men eg rekna med at om dei var på dette platemerket saman med Leadbelly, måtte dei vere gode, så eg laut høyre på dei. Eg ville vite alt om denne typen musikk, og eg ville spele han sjølv. Eg hadde framleis sterke kjensler for musikken eg hadde vakse opp med, men nett no gløymde eg han. Tenkte ikkje eingong på han. For augeblinken var han vekk for lenge sidan.

Eg hadde ikkje reist heimanfrå enno, men kunne knapt vente med det. Eg ville lære denne musikken og treffe folka som spela han. Men til slutt fór eg, og eg lærte å spele desse songane. Dei var annleis enn radiosongane eg alltid hadde lytta til. Dei var meir pulserande og tru mot livet. Med radiosongane var det slik at ein artist kunne få ein hit med eit terningkast eller dei rette korta på handa, men slik var det ikkje i folkemusikkverda. Alt var ein hit. Alt du måtte gjere, var å vite kva du gjorde og vere i stand til å spele melodien. Somme av songane var lette, andre ikkje. Eg hadde ei naturleg kjensle for dei gamle balladane og country blues, men alt det andre laut eg lære frå grunnen av. Eg spela for små grupper, av og til ikkje meir enn fire–fem personar i eit rom eller på eit gatehjørne. Du laut ha eit stort repertoar, og du måtte vite kva du skulle spele og kva tid. Somme songar var intime; andre måtte du skrike, skulle du verte høyrt.

Gjennom å lytte til alle dei tidlege folkesongarane og synge songane sjølv, plukkar du opp folkemålet. Du internaliserer det. Du syng det i ragtime blues, work songs, shanties frå Georgia, balladar frå Appalachane og cowboysongar. Du høyrer alle dei finare punkta og du lærer alle detaljane.

Du veit kva det handlar om: Takin’ the pistol out and puttin’ it back in your pocket. Whippin’ your way through traffic, talkin’ in the dark. Du veit at Stagger Lee var ein vond mann og at Frankie var ei god jente. Du veit at Washington er ein borgarleg by, og du har høyrt den djupe røysta til John the Revelator, og du såg Titanic søkke i ein boggy creek. Og du er kompis med the wild irish rover og the wild colonial boy. Du høyrde dei dempa trommene og fløytene som spela lågt. Du har sett den kåte Lord Donald stikke kniven i kona si, og mange av kameratane dine er sveipte i likklede.

Eg kjende målføret til botnar. Eg kunne talemåtane. Ikkje noko av det gjekk meg forbi – reiskapen, teknikkane, løyndomane, mysteria – og eg kjende alle dei folketomme vegane dei drog etter òg. Eg kunne få alt til å henge saman og flytte på seg etter kvart som dagen skreid. Då eg tok til å skrive mine eigne songar, var folksjargongen det einaste vokabularet eg hadde, og eg brukte det.

Men eg hadde noko anna òg. Eg hadde rektorar og sanseevner og eit opplyst syn på verda. Og det hadde eg hatt lenge, lærte det heile på skulen. Don Quijote, Ivanhoe, Robinson Crusoe, Gullivers reiser, Tale of Two Cities og alt det andre – typisk skulelesnad som gav deg ein måte å sjå verda på, ei forståing av den menneskelege naturen og ein standard å måle ting etter. Eg tok alt det med meg då eg tok til å lage tekstar. Og emna frå desse bøkene smaug seg inn i mange av tekstane mine, medvite eller ikkje. Eg ville skrive songar som var annleis enn det nokon hadde høyrt før, og desse temaa var grunnleggjande. Spesielle bøker som har vore med meg heilt sidan eg las dei for lenge sidan på skulen. Eg vil fortelje dykk om tre av dei: Moby Dick, Intet nytt fra Vestfronten og Odysseen.

Moby Dick er ei forvitneleg bok, ei bok fylt av høgdramatiske scener og dramatisk dialog. Boka krev noko av deg. Sjølve plottet er rett fram. Den merkelege kaptein Ahab – kaptein på eit skip kalla «Pequod» – ein sjølvsentrert kar med eit trebein som forfølgjer sin nemesis, den store, kvite kvalen Moby Dick som ein gong tok beinet hans. Og han jagar etter han heile vegen frå Atlanterhavet, rundt sørspissen av Afrika og inn i Indiahavet. Han forfølgjer kvalen rundt begge sidene av kloten. Det er eit abstrakt mål, ikkje noko konkret eller fastsett. Han kallar Moby Dick keisaren, og ser på han som lekamleggjeringa av det vonde. Ahab har kone og born heime i Nantucket som han kjem i hug no og då. De kan ane kva som kjem til å hende.

Mannskapet er menn av ulike rasar, og den av dei som får auge på kvalen, skal få ein gullmynt til løn. Mange symbol frå Dyrekrinsen, religiøse allegoriar, stereotypar. Ahab møter andre kvalbåtar, og pressar kapteinane for detaljar om Moby. Har dei sett han? Det er ein galen profet, Gabriel, på ei av skutene, og han spår Ahabs undergang, seier Moby er inkarnasjonen av ein shakergud, og at det å ha noko med han å gjere fører til katastrofe. Han seier det til kaptein Ahab. Kapteinen på eit anna skip – kaptein Boomer – har Moby teke ei arm frå. Men han finn seg i det, og er glad for å ha overlevd. Han kan ikkje godta Ahabs trong til hemn.

Boka fortel om korleis ulike menn reagerer ulikt på same røynsle. Mykje frå Det gamle testamentet, bibelske allegoriar: Gabriel, Rachel, Jeroboam, Bildah, Elijah. Heidenske namn òg: Tashtego, Flask, Daggoo, Fleece, Starbuck, Stubb, Martha’s Vineyard. Heidningane tilbed gudebilete. Somme tilbed små voksfigurar, andre tilbed figurar av tre. Nokre tilbed elden. Pequod er namnet på ein indianarstamme.

Moby Dick er ei forteljing om sjøfarande folk. Ein av mennene, forteljaren, seier: «Kall meg Ismael.» Nokon spør han kor han kjem frå, og han svarar: «Det finst ikkje på noko kart. Verkelege stader gjer aldri det.» Stubb legg ikkje vekt på noko, meiner alt er bestemt på førehand. Ismael har vore til sjøs heile livet. Kallar båtane sitt «Harvard» og «Yale». Han held avstand til folk.

Ein storm råkar «Pequod». Kaptein Ahab meiner det er eit godt teikn. Starbuck trur det er eit dårleg teikn, og vurderer å drepe Ahab. Så snart stormen er slutt, ramlar ein av mannskapet ned frå masta og druknar, eit frampeik om det som skal kome. Ein pasifistisk kvekarprest, som i røynda er ein blodtørstig forretningsmann, seier til Flask: «Somme skadde menn vert leidde til Gud, andre vert leidde til bitterheit.»

Alt er blanda inn. Alle mytane: den judeisk-kristne Bibelen, hindumytar, britiske legender, Sankt Georg, Persevs, Herkules – dei er alle kvalfangarar. Gresk mytologi, den blodige parteringa av ein kval. Det er mange fakta i denne boka. Geografiske kunnskapar, kvalolje – vel eigna til kroning av kongelege. Fornemme familiar i kvalbransjen. Kvalolje vert nytta til å salve kongane. Kvalens historie, frenologi, klassisk filosofi, pseudovitskaplege teoriar, rettferdiggjering av diskriminering – alt er sausa i hop og ingenting er særleg fornuftig. Highbrow, lowbrow, jakt på illusjonar, jakt på død, den store kvite kvalen, kvit som ein isbjørn, kvit som ein kvit mann, keisaren, nemesis, lekamleggjeringa av vondskapen. Den sinnssjuke kapteinen som mista beinet sitt for mange år sidan, freistar gå til åtak på Moby med ein kniv.

Vi ser berre yta av ting. Vi kan tolke det som ligg under slik det høver oss best. Mannskap går på dekket og lyttar etter havfruer, og haiar og gribbar følgjer båten. Lese hovudskallar og andlet som du les ei bok. Her er eit andlet. Eg skal setje det framfor deg. Les det om du kan.

Tashtego seier at han døydde og vart fødd på ny. Dagane han har fått ekstra, er ei gåve. Men han vart ikkje berga av Kristus, han seier han vart berga av eit medmenneske og endatil ein ikkje-kristen. Han parodierer oppstoda.

Når Starbuck seier til Ahab at han bør late fortid vere fortid, glefsar den rasande kapteinen attende: «Snakk ikkje til meg om blasfemi, mann, eg hadde drepe sola om ho fornærma meg.» Ahab er òg ein veltalande poet. Han seier: «The path to my fixed purpose is laid with iron rails whereon my soul is grooved to run.» Og dette: «All visible objects are but pasteboard masks.» Sitatverdige poetiske setningar som ikkje kan seiast betre.

Til slutt finn Ahab Moby, og harpunane vert tekne fram. Lettbåtar vert låra. Ahabs harpun er døypt i blod. Moby går til åtak på båten til Ahab og øydelegg han. Dagen etter får han auge på Moby igjen. Og igjen blir båtar låra. Moby går laus på båten til Ahab endå ein gong. Den tredje dagen vert ein annan båt sett inn. Meir religiøs allegori. Han er oppstått. Moby går til åtak igjen, dundrar inn i «Pequod» og senkar skipet. Ahab viklar seg inn i harpunlina og vert kasta ut av båten og ned i ei våt grav.

Ismael overlever. Han flyt på ei kiste. Og det var det. Det er om lag heile historia. Dette temaet og alt det heng saman med, kom til å finne vegen inn i meir enn nokre få av songane mine.

Intet nytt fra Vestfronten er ei anna bok som gjorde det same. Intet nytt fra Vestfronten er ei skrekkhistorie. Dette er ei bok som gjer at du mister barndomen din, trua di på ei meiningsfull verd og omsuta for einskildmenneske. Du sit fast i eit mareritt. Soge opp i ein underleg malstraum av død og pinsle. Du forsvarer deg sjølv mot å bli utsletta. Du vert viska vekk frå kartet. Ein gong i tida var du ein uskuldig ungdom med store draumar om å bli konsertpianist. Ein gong elska du livet og verda, og no skyt du det i filler.

Dag etter dag stikk kvefsen deg, og marken lepjar i seg blodet ditt. Du er eit fanga dyr. Du passar ikkje inn nokon stad. Regnet er einsformig. Det er endelause åtak, giftgass, nervegass, morfin, brennande straumar av bensin, du rotar og skrapar etter noko å ete, influensa, tyfus, dysenteri. Livet bryt saman overalt kring deg, og granatane kvin. Dette er dei lågare delane av helvete. Gjørme, piggtråd, skyttargraver fulle av rotter, rotter som et innvolane til døde menn, skyttargraver fylde med søle og ekskrement. Nokon roper: «Hei, du der, stå opp og slåst.»

Kven veit kor lenge dette vil stå på? Krigføring har ingen grenser. Du blir utsletta, og det beinet ditt blør altfor mykje. Du drap ein mann i går, og du snakka til liket. Du fortalde han at når dette er over, vil du bruke resten av livet ditt på å ta vare på familien hans. Kven har nytte av dette? Statsleiarane og generalane vinn ære, og mange andre tener pengar på det. Men du gjer dritjobben. Ein av kameratane dine seier: «Stopp litt, kor går du?» Og du svarer: «Lat meg vere. Eg er attende om eit minutt.» Så går du inn i dødens skog og jaktar på en pølsebit. Du kan ikkje begripe korleis nokon i det sivile livet har noko slags føremål i det heile teke. All deira sut, alle deira ønske – du maktar ikkje skjøne det.

Fleire maskingevær knatrar, fleire kroppsdelar heng frå piggtråden, fleire bitar av armar og bein og hovudskallar der sommarfuglar vaglar seg på tenner, fleire grufulle sår, puss som kjem ut av kvar pore, lungesår, skadar som er for store for ein kropp, oppsvulma lik som slepper gass, og døde kroppar som høyrest ut som dei brekker seg. Døden er overalt. Noko anna er ikkje mogleg. Nokon kjem til å drepe deg og bruke den døde lekamen din som mål for skytetrening. Støvlane òg. Dei er din verdfulle eigedom. Men snart vil dei vere på ein annans føter. Der kjem froskeetarar mellom trea. Nådelause monster. Du held på å gå tom for granatar. «Det er ikkje rett å gå laus på oss etter så kort tid», seier du. Ein av kameratane dine ligg i søla, og du ønskjer å bringe han til feltlasarettet. Ein annan seier: «Du kan spare deg turen.» «Kva er det du meiner?» «Snu han rundt, så ser du kva eg meiner.»

Du ventar på å høyre nyheiter. Du skjønar ikkje kvifor krigen ikkje er over. Armeen er så i beit for reservemannskap at dei kallar inn unge gutar som ikkje er til stor militær nytte, men dei kallar dei inn likevel ettersom det er mangel på soldatar. Sjukdom og audmjuking tyngjer deg ned i sorg. Du vart sviken av foreldra dine, lærarane dine, prestane dine, og til og med di eiga regjering.

Generalen med den langsamt røykte sigaren sveik deg òg – gjorde deg til råskinn og mordar. Om du kunne, ville du gjeve han ei kule i andletet. Likeins med den kommanderande offiseren. Du fantaserer om at dersom du hadde pengar, skulle du ha ordna med ei påskjøning til den som ville ta livet av han med dei midla som trongst. Og om han skulle miste livet medan han gjorde det, lat pengane gå til arvingane hans. Obersten også, med sin kaviar og sin kaffi – han er endå ein. Bruker all tida si i offisersbordellet. Du skulle likt å sjå han steina i hel òg. Fleire Tommies og Johnnies med sine whack fo’ me daddy-o og sin whiskey in the jars. Du drep twenty of ‘em, og tjue nye dukkar opp i staden for dei. Det stinkar i naseborene.

Det har blitt slik at du foraktar den eldre generasjonen som sende deg ut i denne galenskapen, dette torturkammeret. Overalt kring deg døyr kameratane dine. Dei døyr av skadar i buken, doble amputasjonar, knuste hoftebein. Og du tenkjer: «Eg er berre tjue år, men eg er i stand til å drepe kven som helst. Også far min, om han gjekk til åtak på meg.»

I går freista du berge ein skadd meldehund, og nokon skreik: «Ikkje ver dum.» Ein froskeetar ligg gurglande ved føtene dine. Du stakk han med ein dolk i magen, men mannen lever framleis. Du veit du burde avslutte jobben, men du kan ikkje. Du er på den verkelege jarnkrossen, og ein romersk soldat rekkjer opp ein svamp med eddik til leppene dine.

Det går månader. Du dreg heim på perm. Du kan ikkje kommunisere med far din. Han sa: «Du er ein kujon om du ikkje vervar deg.» Mor di òg, når du går ut døra på veg attende: «No må du ta deg i akt for desse franske jentene.» Meir galenskap. Du slåst ei veke eller ein månad, og du vinn ti meter. Og neste månad vert dei tekne attende.

All den tusen år gamle kulturen, filosofien, visdomen – Platon, Aristoteles, Sokrates – kva skjedde med han? Han skulle ha hindra dette. Tankane dine går heimover. Og igjen er du ein skulegut som går mellom dei høge poplane. Det er eit vakkert minne. Fleire bomber fell ned mot deg frå luftballongar. Du må få skikk på ting no. Du kan ikkje eingong sjå på nokon av frykt for at noko feilberekna skal hende. Fellesgrava. Det er ikkje høve til anna.

Så legg du merke til at kirsebærtreet blømer, og du ser at naturen ikkje er påverka av alt dette. Poplar, dei raude sommarfuglane, den sårbare venleiken til blomar, sola – du ser kor naturen er likesæl med alt. All valden og all lidinga til menneska. Naturen ensar det ikkje.

Du er så aleine. Så treffer ein granatsplint deg i sida på hovudet, og du er død. Du er utestengd, krossa av. Du er gjort til inkje.

Eg la boka ned og lukka henne. Eg ville aldri lese ein krigsroman igjen, og gjorde det ikkje heller. Charlie Pool frå Nord-Carolina hadde ein song som var knytt til alt dette. Han er kalla «You Ain’t Talkin’ to Me», og teksten er slik:

I saw a sign in a window walking up town one day.

Join the army, see the world is what it had to say.

You’ll see exciting places with a jolly crew,

You’ll meet interesting people, and learn to kill them too.

Oh you ain’t talkin’ to me, you ain’t talking to me.

I may be crazy and all that, but I got good sense you see.

You ain’t talkin’ to me, you ain’t talkin’ to me.

Killin’ with a gun don’t sound like fun.

You ain’t talkin’ to me.

Odysseen er ei mektig bok, med tema som har funne vegen inn i balladane til mange songskrivarar: «Homeward Bound», «Green, Green Grass of Home», «Home on the Range», og songane mine med.

Odysseen er ei merkeleg, eventyrleg forteljing om ein vaksen mann som freistar kome seg heim etter å ha kjempa i ein krig. Han er på den lange heimturen, som er full av feller og fallgruver. Han er dømd til å streife omkring. Han hamnar alltid på sjøen, og alltid er det nære på at det går gale. Digre steinblokker treffer nesten båten hans. Han ergrar folk han ikkje burde ergre. Det er bråkmakarar blant mannskapet hans. Svik. Mennene hans blir til grisar, og så skapte om att til yngre og vakrare menn. Han prøver alltid å berge nokon. Han er ein travelin’ man, men med mange opphald undervegs.

Han er stranda på ei aude øy. Han finn folketomme holer, og gøymer seg i dei. Han treffer kjemper som seier: «Eg skal ete deg til slutt.» Og han flyktar frå kjemper. Han freistar kome seg heim, men blir kasta hit og dit og attende av vindane. Kvilelause vindar, kalde vindar, uvenlege vindar. Han reiser langt, og så blir han blåst attende.

Han blir alltid åtvara om ting som skal kome. Han tek på ting han får høyre han ikkje skal røre. Det er to vegar å velje mellom, og ingen av dei er heldige. Begge er vågsame. På den eine kan du drukne, på den andre kan du svelte i hel. Han siglar inn i tronge sund med skummande malstraumar som sluker han. Møter monster med seks hovud og skarpe hoggtenner. Lyn slår ned mot han. Overhengande greiner som han hoppar opp til og grip tak i for å berge seg frå ei frodande elv. Gudinner og gudar vernar han, medan andre vil drepe han. Han vekslar mellom identitetar. Han er utmatta. Han fell i svevn, og vaknar ved lyden av latter. Han fortel historia si til framande. Han har vore borte i tjue år. Han er blitt bortført og etterlaten. Rusmiddel har vorte blanda i vinen hans. Det har vore ein slitsam veg.

På mange vis har noko av dette skjedd med deg òg. Du har også fått rusmiddel blanda i vinen din. Du har òg delt seng med feil kvinne. Du har òg blitt trollbunden av magiske røyster, søte røyster med underlege melodiar. Du har òg fare så langt, og har hittil blitt blåst attende. Og det har vore nære på for deg òg. Du har ergra folk du ikkje burde ergre. Og du òg har streifa omkring i heile dette landet. Og du har også kjent den dårlege vinden, den som er skadeleg for deg. Og det er enno ikkje alt.

Når han kjem heim, er det ikkje stort betre der. Kjeltringar har flytta inn og lever på gjestfridomen til kona hans. Og det er too many of ‘em. Og sjølv om han er den ypparste av dei alle og best til alt – beste snikkar, beste jeger, beste ekspert på dyr, beste sjømann – er det ikkje motet hans som vil berge han, men det at han er så listig. Alle etternølarane skal få svi for at dei har krenkt palasset hans. Han kler seg ut som ein skiten tiggar, og ein underordna tenar sparkar han ned trappa med arroganse og dumskap. Tenarens arroganse opprører han, men han kontrollerer sinnet sitt. Han er éin mot hundre, men dei fell alle, sjølv den sterkaste. Han var ingen. Og når alt er sagt og gjort, når han til sist er heime, sit han i lag med kona si og fortel henne historiene.

Så kva er meininga med alt dette? Eg og mange andre songskrivarar har vore påverka av akkurat desse temaa. Og dei kan tyde mange ulike ting. Om ein song rører ved noko i deg, er det det einaste som er viktig. Eg treng ikkje vite kva ein song tyder. Eg har skrive alle slags ting inn i songane mine. Og eg uroar meg ikkje for det – kva alt tyder. Då Melville putta alt dette frå Det gamle testamentet, bibelske referansar, vitskaplege teoriar, protestantiske doktrinar, og all den kunnskapen om havet og seglskip og kvalar inn i ei forteljing, trur eg ikkje han uroa seg stort, han heller – for kva alt tyder.

Og John Donne, diktarpresten som levde på Shakespeares tid, skreiv desse orda: «The Sestos and Abydos of her breasts. Not of two lovers, but two loves, the nests.» Eg veit ikkje kva det tyder. Men det læt godt. Og du vil at songane dine skal låte godt.

Når Odyssevs i Odysseen vitjar den namngjetne krigaren Akilles i underverda – Akilles, som bytta eit langt liv fylt av fred og velvære mot eit kort liv fullt av ære og heider – fortel Akilles til Odyssevs at det heile var eit feilgrep. «Eg døydde, rett og slett, det er alt.» Det var inga ære. Han vart ikkje udøyeleg. Og at han, om han kunne, ville valt å gå attende og vere ein simpel slave under ein forpaktarbonde på Jorda i staden for det han no er – ein konge i dei dødes land. At same kva han sleit med i livet, var det langt betre enn å vere her på denne døde staden.

Det er det songar er òg. Songane våre er i live i dei levandes land. Men songar er annleis enn litteraturen. Dei er meint til å bli sungne, ikkje lesne. Orda i skodespela til Shakespeare skulle spelast på scenen. Nett som teksten i songar skal syngast, ikkje lesast på ei side. Og eg vonar at nokre av dykk får høve til å lytte til desse tekstane på den måten dei var meint å bli høyrde: på konsert eller i opptak eller korleis folk no lyttar til songar i dag. Eg vender endå ein gong attende til Homer, som seier: «Syng i meg, åh muse, og gjennom meg fortel historia.»

Bob Dylan 4. juni 2017

Copyright: The Nobel Foundation 2017

Omsett av Lasse H. Takle