Geostrategisk var følgjene av den store nordiske krigen (1700–1721) heilt avgjerande. Sverige hadde dominert Nord-Europa det siste hundreåret, men under Peter den store rusta russarane sterkt opp og moderniserte hæren. Allereie i 1714 var den nye marinen sterk nok til å slå svenskane. Baltiske område vart erobra, tsaren overtok den svenske stormaktsstillinga, i 1721 utnemnde han seg til keisar. Under Katerina den store ekspanderte Russland på ny og sementerte førarskapet sitt i europeisk politikk.

For Sverige var Russland ein ny arvefiende, men òg ei overmakt. I 1741 erklærte Riksdagen krig, men russarane berre jaga svenske bort og tok heller ein jafs av Finland. Trusselen frå aust var kjærkomen for Danmark-Noreg, men samtidig frykta ein at Sverige og Russland ville para opp og fråtsa på oldenborgarstaten. Tsaren styrkte trusselen mot den danske sørgrensa ved å motsetta seg danske krav på Slesvig. For å danna motvekt måtte danske styresmakter knyta seg til ulike stormakter.

Nordiske mellommakter

Tiåra etter den store nordiske krigen synte korleis dei nordiske rika var reduserte til mellomstore spelarar på den europeiske arenaen. Sverige hadde lenge styrt nordeuropeisk utvikling, Danmark-Noreg var ein militær maktfaktor med ein særleg sterk flåte. Russisk framvekst la no lina for den nordeuropeiske utviklinga og dominerte kontinentet saman med Storbritannia, Frankrike og Austerrike. Preussen og Nederland var vel så sterke som dei nordiske statane. I 1762 var russarane dagar og ein heldig palassrevolusjon frå ein knusande invasjon av Danmark.

Revansjelysta levde framleis, men ambisjonane stod veikare i landskapet etter 1720. Konservative svenske politikarar rasla med sablane, men innsåg i stadig større grad sine manglar. I Danmark-Noreg forsvann krigsiveren på trona. Danske Christian 6 (1730–1746) var sjukleg og uinteressert i utanrikspolitikk, etterfølgjarane hans styringsudyktige. Pragmatiske ministrar tok hand om riksinteressene. Dei ville heller tena pengar på handel enn tapa dei i krig, sjølv om dei skaffa russiske garantiar om landevinning i Sverige om høvet bydde seg.

Nøytralitetspolitikk

Med ny maktbalanse vart stridsøksa først gravlagd mellom dei nordiske rika, og i 1751 vart den svensk-norske grensa fastlagd. Forsvarsavtalar og kontinental strid førte likevel Norden inn i kamp igjen, i 1788 og 1808, men nordiske statsmenn søkte då raske fredsløysingar. I 1809 vart svenskekongen kasta for krigshissinga si. Folk flest såg med gru tilbake på den store nordiske krigen, og med ny naud steig krigsmotstanden. Då Noreg og Sverige barka i hop i 1814, var det difor mest patriotisk teater, der ein heldt kvarandre på avstand. Karl Johan vedgjekk så fred på svært gode vilkår for å unngå store tap og halda stormaktene utanfor.

Samtidig nøytralitetspolitikk handla om gode alliansar, tufta på ei sterk militær stilling. Danskestyret nytta difor framleis tre firedelar av statlege utgifter på forsvaret utover 1700-talet og inngjekk langt fleire forsvarsavtaler enn i hundreåret før. Då alliansepartnarar kom i krig, følgde danskestyret derimot i liten grad opp avtalene, og dei irriterte slik sine allierte. Så lenge landet hadde sterk nok militær stilling til å spela ei rolle i maktbalansen, var følgjene likevel få. Dessutan vart danske troppar leigde ut til alliert krigføring.

I stormaktsgrepet

Utover 1700-talet stod Danmark-Noreg så stadig veikare strategisk. Preussen steig til stormakt med eit makelaust militærapparat. Russland bygde frå 1760-talet opp den sterkaste flåten i Austersjøen. Danmark-Noreg mista presskrafta i kontrollen med Austersjø-handelen, handlingsrommet vart snevrare og staten utsett for åtak. I denne stillinga vart manglande bidrag til allierte eit farleg vågespel som først viste seg i 1762, då Frankrike ikkje ville hjelpa mot den russiske trusselen.

Danskestyret orientere seg då austover og slutta i 1773 ein «evig» dansk-russisk fred, der regimet bytte Oldenborg og Delmenhorst mot Holstein. Sørgrensa vart sikra, men avtalen gjorde Danmark-Noreg nærmast til klientstat for russiske interesser. Frå då gjorde ein ikkje territoriale krav og hadde stadig mindre å kjøpslå med. I 1788 ivra riktig nok den danske regenten, kronprins Frederik 6., etter å oppfylla avtalen, med invasjon i Sverige, men Storbritannia og Preussen tvinga raskt fram fred, med velvillig samtykke frå den danske utanriksministeren A.P. Bernstorff, som manøvrerte for nøytralitet.

Då Bernstorff døydde i 1797, køyrde kronprinsen Danmark-Noreg inn i ei meir aggressiv line og væpna handelsflåten i samband med Russland. Russiske garantiar post Katerina den store var likevel meir usikre til ein upåliteleg alliert. Konvoieringa skapte konflikt med Storbritannia, som overrumpla Danmark-Noreg og luka staten ut av det nøytrale samarbeidet. Kronprinsen avsondra seg derimot frå samtalar med britane, som i 1807 terrorbomba København og tok med seg heile flåten. Sjølvrådig nøytralitet hadde ribba Danmark-Noreg for tryggleik, i 1814 vart staten kløyvd i to.

Kongeleg fredselsk

Nøytraliteten var bygd på strategiske og økonomiske interesser, ikkje tidleg pasifisme. Kongemakta sende gjerne soldatar i andre krigar og støtta allierte med troppar for å slå ned indre opprør. Danmark-Noreg heldt dessutan fram med å krenka nordtyske grenser og nytta militære verkemiddel til å gjera territoriale krav. Dessutan gjekk staten til fleire åtak på dei nordafrikanske Barbareskstatane.

Til undersåttane vart det like fullt forma eit bilete av gjennomgåande fredselsk på krona. Frå å vera krigande triumfator vart kongen fredsfyrste, noko som skilde han frå vonde despotar elles i verda. Ein eksepsjonalisme vart smidd: Danmark-Noreg vart fredsriket i ei verd i brann. Her dyrka ein kultur, medan andre land dyrka konflikt.

Samtidig vart nasjonal identitet bygd meir på statlege relasjonar enn tidlegare religiøs etnosentrisme. Biletet av Sverige og Danmark-Noreg som samtidige Israel styrt av «vår David» vart erstatta av fredsrika i Norden ? «det lykkeligste Folk paa Jorden», som det heitte i avisa Bergenseren i 1796.

Fredsnasjonen

Seinare norsk utanrikspolitikk, som ikkje-krigførande under engelske og amerikanske venger, har samsvar i stormaktstøtta nøytralitet på 1700-talet. Ideologisk er arven like kraftig. Påstanden om at Noreg er ein fredsnasjon, blir i dag nytta aktivt som utanrikspolitisk argument for kva rolle Noreg skal spela internasjonalt, for kva Noreg eigentleg er. Opphavet til dette prinsippet er sett i samband med den ideologiske kampen opp mot 1905, men allereie då hadde tanken djupe røter.

Koplinga mellom folk og fred var like sterk før 1814 som hundre år seinare. Dansk-norske opinionsformarar tala om krigen som inhuman, dei tapande i revolusjonskrigen var alle partar, for «mennesket er jo den lidende», som det heitte i Hermoder. Fredsiver var eit folkeønske og eit patriotisk strev. Kongen sikra freden ikkje berre av omsut for sine undersåttar, men av solidaritet for alle folk. I nøytraliteten etter den store nordiske krigen vaks biletet av den moderne norske fredsnasjonen slik fram.

Øystein Lydik Idsø Viken

Øystein Lydik Idsø Viken er historikar.