Fem år gamle Norman sit på dekket og leikar. Kaptein Benjamin Wingate Barrow står ved roret på sluppen HMS «Harebell» i stille sjø. Faren John står saman med dei vaksne ved rekka i det skarpe sollyset og vinkar farvel, kvinnene med fargerike, rutete sjal, mennene i tweedkaps. Litt etter litt glir havet over Village Bay, dei steinete bakkane, fuglefjella og øya Hirta.

Dørene i husa har dei låst, inne ligg ein liten stabel havrekjeks, på borda ein open bibel. I går kveld heldt familiane sine siste husmesser med song og bøn på gælisk.

Siste vinteren var så hard at dei gir opp. Mary, mor til Norman, døyr 26. mai, likeins dottera, fødd 13. mai. Få dagar seinare skriv øybuarane til The Scottish Office i Edinburgh og bed om hjelp to leave the island this year.

Fredag morgon går 15 menn og 21 kvinner saman med sjukepleiaren og ein liten misjonærfamilie om bord i «Harebell». Trekistene deira med gods og gull er alt på plass. Den siste posten er send med «Dunara Castle» dagen før saman med halvville sauer og seks kyr som i grime måtte svømme ut frå land. Hundane har dei drukna, kattane blir att og kan jakte vidare på hus- og markmus.

I sjutida fredag kveld er dei framme i vesle Movern in Argyll, der det bur 500 menneske. Helst ville øybuarane til storbyar som Glasgow og Edinburgh, men dei fleste slår seg til her i Movern. Norman ser tre for første gong, posten kjem fleire gonger om dagen, her er straum og telefon. Ute på St. Kilda kunne dei vere isolerte frå august til mai. No har dei reist ut frå byteøkonomien og inn i pengehushaldet. Det går 75 år før Norman vitjar heimeøya att.

Lenge var berginga at dei var så langt ute i havet. Som åra gjekk, har kildarane visst dei at det finst eit anna liv langt der aust på fastlandet. Det blei for utsett å leve så isolert frå den moderniseringa som greip om seg inne på fastlandet. I 1875 vurderte styresmaktene å flytte øyfolket over havet like til Canada, men øybuarane ville bli.

No var ikkje lenger isolasjonen eit gode. Dei var blitt utsette for det som forfattaren Charles MacLean kallar prinsippet endring. Ingen kultur er statisk, endring er eit grunntrekk. Øyfolket på St. Kilda hadde utvikla ein isolasjonisme som gjorde det mogleg å leve her ute i hundreår, men som også gjorde kontakt med omverda vanskeleg då den kom. I det vesle samfunnet budde det truleg aldri meir enn 200 menneske. Upersonlege relasjonar var umoglege i eit slikt liv, men nødvendige i det moderne.

Den vestlege effektiviseringa og moderniseringa av samfunn og levemåtar gjer at mange hamna i same båten som dei 36 frå St. Kilda. Eynhallow i Orknøyane blei fråflytta alt i 1851, Blasket Islands på vestkysten av Irland tvangsfråflytta i 1953, Stroma i Pentland-fjorden var folketomt etter 1962, fiskeværet Hamningberg i Noreg tvangstømt i 1966, og frå Flannan Isles reiste dei siste då fyret blei automatisert i 1971.

Styresmaktene gjer mangt for å skjule sine spor og inngrep og vedtak. Avreisa frå Kilda-øyane fekk ingen lov til å filme eller fotografere, men i 1979 dukka det likevel opp filmopptak frå ein ornitolog som var der då buskapen blei flytta. For fugleforskarane hadde Kilda-riket lenge vore eit eldorado.

Den siste av dei som reiste frå St. Kilda i 1930, blir 88 år gamal. Norman John Gillies busette seg i Ipswich, i eit hus han kallar St. Kilda. Der døyr han 29. september 2013. Først då han fann ein fødselsattest i 1990, forstod han at han ein gong hadde ei søster, i 13 dagar.

Ottar Grepstad

Ottar Grepstad er forfattar og språk- og litteraturvitar.

Redigert utdrag frå 1900-talet, Samlaget 2020

Neste veke: Den siste løgna