Eg skal til Amerika. Jau, det er sant. Eg sit alt på flyet og breier meg med tomatjuice og kiropraktisk nakkepute. Det finst nok av dei som lèt som dei har vore i Amerika, men som berre har sett landet på TV. Ikkje denne guten. Å nei, du, langt derifrå.

No er det ti månader til neste presidentval. Det er ikkje lenge for ein vaskeekte amerikakjennar. Eg lurer på om ikkje ein avisreporter eller kanskje ein radiovert snart kjem til å ringa for å be om min analyse. Kva vert eigentleg utfallet i november? Nei, det tør eg førebels ikkje spå, kjem eg til å svara. Kva skjer viss Trump vinn? Det er nok for tidleg å konkludera. Kva verknad kan ein republikansk siger ha på Noreg? Godt spørsmål. Kor gale kan det eigentleg bli? Her lyt me venta og sjå.

Det er ikkje noka jomfruferd til Amerika eg no legg ut på. Å nei, då. Sytten år var eg fyrste gong. Gro, kjend frå TV-serien Makta, styrte Noreg den gong. Så snart føtene stod på amerikansk jord, sokk dei djupt ned i lokalkulturen. Far min var vitjande professor i California og melde meg inn på den skulen som låg nærast husværet i ei rett line på kartet. Når eg såg meg ikring i skulegarden, skjøna eg raskt at eg var hamna på feil side av bygrensa. Men då var det altfor seint.

East Palo Alto hadde høgaste mordrate per innbyggar det året, uansett stat. Somme gjekk med pistol i staden for pennal i sekken. Me måtte gjennom metalldetektor på veg til mattetimen. Eg vart raskt forsøkt rana. Eg stod og rulla ein Petterøes då ein type med side brok kom bort og kalla meg for ein føkkar av mi eiga mor. Så peika han på CD-spelaren min og sa den var hans.

No sit eg i eit flysete og høyrer på ein amerikansk podkast eg har lasta ned på telefonen. Dei er så vidt innom Midtausten og Ukraina, men begge delar er underordna Donalds atterkome, sjukleg fedme, skulemassakrar og borgarkrig. Innan eg står i passkontrollen i New York, tyt det budsjettunderskot og guvernørval or øyra på meg. Eg veit meir om amerikansk politikk enn eg nokosinne har visst om den norske.

Eg slår på roamingen. Telefonen har vore avslått i snart eit halvt døger. Eg har fått e-post frå radioprogrammet Ekko som vil laga eit innslag om tsjetsjenske TikTok-krigarar. Ein SMS frå eit produksjonsselskap som vil senda ein framståande norsk komikar til Sentral-Asia og treng tips om noko komisk ho kan gjera der. Ein e-faktura frå straumleverandøren.

Men ingen har ringt for å spørja meg til råds i mi rolle som amerikakjennar.

«Sånn er det i Amerika. Somme går i gruppe­terapi og køyrer bil, medan dei halvgalne må ta bussen.»

Eg har vore på fleire jobbturar til Amerika. Somme seier USA, men eg er old school, som er amerikansk for «gamal skule». Litt er det òg for å irritera lønsansvarleg på jobben, som er frå Uruguay. For nokre år sidan vart eg beden til Det kvite huset for å fortelja om gynekologtilbodet i Turkmenistan. Jau, det er sant. Eg har eit bilete der eg står på takterrassen etter møtet og viser tommelen opp.

Men på denne turen er det ikkje intimsfæren som skal rørast ved, men meir globale spørsmål. Eg må innom hotellet før eg fer vidare til Dei sameinte nasjonane på Manhattan, eller The City, som me kjennarar av Amerika kallar området der kontoret ligg. Dette går vel rett over hovudet på deg som aldri har vore i Amerika og dermed ikkje er kjend med kleskodeksen. Men på dei møta der eg har tenkt meg, slepp ein ikkje inn utan slips, for å seia det sånn.

Alt i svingdøra spring eg på ein gamal kjenning.

– Korleis heng han? spør Sam, lett som berre ein amerikanar i lakksko kan tillate seg.

– Kva er opp? svarar eg.

Sist eg trefte Sam, var i eit pokerlag i Almaty. Då var han narkoagent for DEA. Han var involvert i ein skandale der den kasakhstanske tolletaten hadde sprengt statsbudsjettet på innkjøp av eit dusin spesialtrena schæferar frå Leipzig. Dei måtte berre kasserast fordi dei ikkje skjøna noko anna enn tysk. No er han vorten diplomat av noko slag, og eg nyttar høvet til å spørja korleis Noreg ter seg i salen.

– Dude! Noreg kunne sett heile agendaen, så mykje pengar som de har. Men de diltar etter tre veker bak EU.

Eg ler utanpå, for det er ein nøydd til i Amerika, sjølv når ein vert sur inni. Eg har budd mykje i det Trump ein gong kalla skithål countries, og der får ein raskt ei overdriven kjensle av at Noreg er eit viktig land for amerikanarane.

Så snart ambassaden ser ein nordmann, vert han invitert på barbeque og selskap 4. juli. Jo galnare lokalbefolkninga er, desto høgare stig me i kurs. Men så snart ein er komen heim att, snur det. Noreg er liksom ikkje så viktig lenger.

– Norway, come on, seier Sam.

– Det er som om de går omkring og viftar med ein gigantisk stokk, men de er for feige til å nytta han til noko.

Den frilynte sosiolekta minner meg om skuledagane i California. Etter å ha vorte støytt ut av både meksikanarane og afroamerikanarane fann eg meg til rette i det kvitaste, men samstundes mest marginale miljøet på skulen, tilhengarane av hippiebandet The Grateful Dead. Dauhåva gjekk i heimelaga batikkskjorter. Jentene hadde hårete armholer og nytta olje frå den indiske patchouliplanten i staden for deodorant.

Stefaren til ein skulekamerat var nokså uventa vorten millionær på taktekking og hadde kjøpt det gamle husværet til Jane Fonda ved Lake Tahoe. Når eg drog opp på helgetur, oppdaga eg at han hadde bygd eit privat kasino i kjellaren. Når han vann, så vann han. Når han tapte, vann han òg. For han var den amerikanske draumen gått i oppfylling.

Etter eit semester droppa eg ut frå skulen. I staden skaffa eg meg arbeidsløyve og jobb på kafeen Ley Boolangerey, som amerikanarane trudde var fransk for bakar. Ein dag eg skulle ringa nummeropplysninga, trykte eg 911, og politiet storma butikken på leit etter gisseltakarar. Når dei spurde kven som hadde ringt, vart mistanken retta mot meg, men eg nekta tvert til dei gav seg.

Alt var meir interessant i Amerika enn heime. Lokalhistorie, til dømes. I Noreg var musikk og litteratur frå femti- og sekstitalet noko berre pensjonistar dreiv med. Ikkje i Amerika. I helgene las me bøker av Jack Kerouac. Me drog på Dead-konsert eller tok ein tur til Haight-Ashbury. Noko slikt var utenkjeleg i Noreg. Syttenåringar frå Tåsen tek ikkje bussen ned til Sagene for å sjå huset der Leif Juster vart fødd.

Eg sit på toget til D.C. Me som har vore ein del i Amerika, seier aldri namnet Washington D.C. heilt ut. Då høyrer folk at du ikkje veit kva du snakkar om, og vert flaue på dine vegner. Ved ein feil har eg trykt meg inn på ein norsk podkast om Amerika, og no sit eg der som eit nek og høyrer nokon i Oslo skildra situasjonen utanfor mitt eige togvindauge.

Fyrste gongen eg var på radioen, var i 2006. Presidenten i Turkmenistan hadde dauda. Eg hadde nett busett meg i andre enden av Sentral-Asia, men fekk hastemelding frå NRK om at dei ville ha meg på lufta. Eg vart så nervøs at eg måtte ut og ta eit glas fermentert hoppemjølk for å roa nervane, og rett etter ringde telefonen. Det var Are eller Odin frå programmet Are og Odin som bad om min analyse.

Mi nye heimbygd Bisjkek låg 2000 kilometer unna staden der eit høgpolitisk turkmensk drama utspela seg. Det er like langt som frå Stanghelle til Bratislava. Likevel preika eg som ein foss i tjue minutt, og etterpå sa Are eller Odin at det var bra, og at han skulle få NRK til å ringa meg igjen.

– Kanskje for å snakka om Amerika? spurde eg, men då hadde han lagt på.

Toget skranglar vidare. Halvvegs inn i episoden byrjar det gå opp for meg at det eg høyrer, er ei slags gjenforteljing av New York Times’ prisvinnande podkast The Daily frå dagen før. Berre utan det prisvinnande formatet. Finst det folk med detaljinteresse for amerikansk politikk som ikkje skjønar engelsk? Eg høyrer ferdig, men sit igjen med kjensla av å ha sett ein episode av David Letterman Show dubba av Harald Mæle.

«For nokre år sidan vart eg beden til Det kvite huset for å fortelja om gynekologtilbodet i Turkmenistan.»

Lenge hadde NRK-korrespondentane monopol på ekspertise. Dei forvalta sanninga på kvart sitt felt. På Den raude plassen stod Steinfeld og skreik på bergensk, helst i ein snøstorm, at Russland med forstanden ei fattast kan, medan Tomm Kristiansen regjerte blant afrikanarane. Den sommaren eg reiste heim frå California, drog Ingvild Bryn i motsett retning og vart dermed andre vossing til å setja sine føter i Amerika etter Knute Rockne. I 2006 vart hendinga markert med eit lite minnesmerke i bronse framfor tinghuset.

Det har vorte passé å gjera narr av norske amerikakjennarar. Sjølvsagt stig kvantiteten på ekspertar med storleiken på landet. I rolla som luxembourgekspert, til dømes, er det nok om ein kan namngje minst éin annan by i Luxembourg enn Luxembourg. Eit år på folkehøgskule i Mogadishu rekk for ein somaliaekspert. Men av våre amerikakjennarar forventar me meir.

Kor mange amerikanske politikarer kan du namnet på? Sju presidentar bakover i tid er eit minstekrav. Dei er karakterar i ein endelaus TV-serie med ei mengd birolleinnehavarar: Kerry, Gore, Albright, Pelosi, Dole, Palin, Romney, Feinstein, Cheney, Rumsfeld, Dukakis. Og Franken, for fanken. Eg trur ikkje eg kan namnet på så mange norske politikarar eingong. Eg kan Erna og eit par andre. Jan Bøhler kan eg, og han der frå Kystpartiet, Terje Søviknes.

Nokre tusen nordmenn studerer i Polen kvart år. Men kor mange polske politikarar kjenner du utanom Lech Walesa? Italia er Europas sjette mest folkerike land. Utanom Silvio Berlusconi kjem ein berre i hug ein gamal jule-CD med Andrea Bocelli. Kva med Sverige? Eg veit berre om Göran Persson og Åse Kleveland, og ho er ikkje svensk eingong.

Tretti år etter California fekk eg høve til å ta endå eit år i Amerika. Ikkje på vestkysten denne gongen, men på austkysten, av omsyn til balansen. No var det Baltimore som hadde teke over tittelen som mordhovudstad. Me budde i ein særleg utsett del av byen.

I Baltimore var det ingen mentalt friske som tok buss. Eg var pukka nøydd i kraft av mi rolle som amerikakjennar. Sånn er det i Amerika. Somme går i gruppeterapi og køyrer bil, medan dei halvgalne må ta bussen.

Ein dag eg stod på fortauet, kom ein svær sidespegel og dunka meg i bakhovudet slik at eg såg stjerner. Sjåføren kom ut, og i neste augneblink vart eg omringa av byoriginalar som hadde sett kva som skjedde. Dei melde seg frivillig til å vitna i rettssaka som dei no rekna med var på veg. Eg hadde krav på millionar frå busselskapet, sa dei.

Nokre av dei vart sinte då eg sa det var greitt og at eg ikkje hadde vondt, eg vart berre litt svimmel. For mange amerikanarar er den størst tenkelege lukka i livet å bli påkøyrd av bussen. Skjebnen hadde råka feil fyr, ein dust frå Noreg som ikkje visste kva han skulle bruka det til.

Ein annan dag eg kom ned til busstoppet, stod det ein kvit mann der. Det hadde eg aldri sett på busstoppet før. Eg stilte meg opp og stira på han og innsåg i neste augneblink at det var Roland Pryzbelewski frå HBO-serien The Wire. Eg gløymde heilt at Prez berre var ein TV-karakter, og takka skodespelaren for den gode jobben han hadde gjort som mattelærar etter at han fekk sparken frå Baltimore Police Department. Han sa sjølv takk, og me tok ein selfie.

Eg er i Georgetown for å eta empanada. Du veit vel ikkje kva ein empanada er for noko eingong, du som aldri har vore i Amerika. Ingen norske nyhendebyrå har ringt, men eg skal treffa ei venninne frå State. Det er amerikansk gatespråk for utanriksdepartementet. Eg vart kjend med henne på eit pool party ved Kaspihavet, og meir seier eg ikkje om den saka. I åra som har gått, har ho vore kloden rundt, derunder ein såkalla stint i Noreg.

Kva synest amerikanarane om situasjonen i Noreg? spør eg. Kva seier dei om Sindre Finnes og Durek Verrett? Dei er vel interesserte i alt det som skjer?

– Høyr her, seier venninna mi og tingar ein botnlaus margarita.

– Ingen bryr seg om norsk politikk. Ingen. Til og med skandalane dykkar er keisame. Det næraste ein kjem ein amerikansk noregsekspert, er dei som arrangerer fjordcruise for pensjonistar.

Me et og drikk. Det er store, amerikanske porsjonar.

– Kven er aller best blant norske amerikakjennarar? gomlar eg og ventar eigentleg at ho skal seia det er meg.

– Hilde Restad, svarar venninna, og eg kjenner eg vert sur.

Uttalen får ho til å høyrast ut som Mister Nelson i Pompel og Pilt.

– Hands down! held ho fram.

– Ho er den einaste med legitimitet. Resten har berre teikna abonnement på New York Times. Sjølv norske diplomatar er berre i lag med andre diplomatar. Dei kjenner ingen vanlege amerikanarar, det er det berre han der Club Soda som gjer. Nei, Seltzer. Kva heiter velferdskontoret i Noreg igjen? Byrjar på N.

– Meiner du Nav? spør eg.

– Ja! Å vere amerikaekspert er Nav for Fulbright-stipendiatar. Det er det intellektuelt sett lataste og mest uærlege nokon kan driva med.

Me et i stille ei stund.

– Er eg ein amerikaekspert? spør eg.

– Du? Nei, er du galen. Du har ikkje studert nok.

– Eg har mellomfag i engelsk.

– Du har sett på Sopranos, seier ho.

– Restad er den einaste.

Nei vel, då, det er ikkje heilt sant at eg var i Amerika nett no. Ikkje sant i det heile, faktisk. Eg har budd der i fleire omgangar, det er sant. Det med gynekologane òg. Eg har gått på high school, jobba på kafé og overnatta på fødestue. Men det oppstod sjukdom i familien denne gongen, så eg vart nøydd til å avbestilla heile turen.

Kollegaene mine fauk med SAS til den amerikanske austkysten, medan eg køyrde Volvo til den norske vestkysten i staden. Undervegs stoppa eg på kultursenteret i Vinje for å gå på do. Og det var der eg skreiv nokre WhatsApp-meldingar for å spørja kva kompisane meiner om amerikansk-norske relasjonar. Eg har rett nok anonymisert dei litt så dei ikkje mistar jobben. Men eg tenkte som så at viss norske ekspertar kan sitja i Oslo og laga podkast om Idaho, kan vel eg snakka med folk på telefonen.

Eg ventar framleis på telefon frå NTB. Kan resultata frå Iowa få innverknad på andre statar? spør dei kanskje. Det kan vere, men det er ikkje gitt, skal eg svara. Den amerikanske røynda er kompleks. Men førebels er det stille. Ingen skriv til obersten, var det ein som sa. Jerry Garcia, trur eg.

Og ingen ringer til amerikakjennaren heller.

Ivar Dale

Ivar Dale er senior fagrådgjevar i Den
norske Helsingforskomité.